Ég dey

Höfundur og leikari: Charlotte Bøving. Þýðandi: Erla Elíasdóttir Völudóttir. Með-leikstjóri: Benedikt Erlingsson. Dramatúrg: Gréta Kristín Ómarsdóttir. Leikmynd og búningar: Þórunn María Jónsdóttir. Tónlist: Gísi Galdur. Myndband og grafísk hönnun: Steinar Júlíusson. Lýsing: Garðar Borgþórsson. Sviðshreyfingar: Unnur Elísabet Sturludóttir. Charlotte Bøving / Fyrirtækið slf. frumsýndi á Nýja sviði Borgarleikhússins fimmtudaginn 10. janúar 2019.

Þið munuð öll …

Hvílir bannhelgi á dauðanum sem umræðuefni? Því er gjarnan haldið fram, en ég held að svo sé alls ekki. Ég hallast að því að það sé frekar þannig að tal um þöggun, veigrun og ótta við umræðuna sé hentugur upphafspunktur fyrir umræðu um þennan sjálfsagða hlut, náttúrulögmál sem allir hafa persónulega reynslu af og meðvitund um, og eru fúsir að ræða. Og reynast, þegar umræðan hefst, hafa keimlíkt viðhorf til. Einhverja útgáfu af æðruleysi, sem tekur síðan lit af þeim tilfinningum sem við berum til umhverfis okkar í víðasta skilningi. Til okkar nánustu, til okkar sjálfs og hvernig við höfum varið þeim tíma sem við vitum öll að er takmarkaður. Þegar upp er staðið tölum við ekki um dauðann, heldur í mesta lagi um afstöðu okkar, sem lifandi verur, til þessarar staðreyndar um okkur. Aðallega tölum við samt um lífið.

Það reynist líka eiga við um Ég dey, rannsóknarskýrslu Charlotte Bøving um margvíslegar staðreyndir, menningu okkar og annarra, eigin afstöðu og annarra, þegar kemur að dauðanum. Hún byrjar reyndar á bráðskemmtilegri yfirferð um hvað gerist á fyrstu klukkustundunum eftir andlát, en annars höldum við okkur hérna megin grafar. Ef mig misminnir ekki þeim mun verr þá víkur Charlotte aðeins á einum stað að því hvað sé handan blæjunnar. Það er reyndar í einum af hápunktum sýningarinnar, ákaflega kaldhamraðri vögguvísu þar sem barn fær hlutlægar upplýsingar um hvað framtíðin beri í skauti sér fyrir mömmu, pabba og það sjálft. „Við deyjum öll en enginn kann að spá / Hvenær eða hvað við tekur þá“. Svo mörg voru þau orð. Við vitum ekki hvað gerist etir dauðann. Þannig afgreiðir nútímakonan helsta sölupunkt langflestra trúarbragða heimsins og heldur áfram að skoða dauðann í lífi okkar allra.

Þar reynist fáránleikinn í hversdagsleikanum bitastæðastur. Upptalningin á hverjir mega deyja (kjúklingar, minkar), hverjir ekki (höfrungar, kisur) og í hvaða röð (maður sjálfur á undan börnunum og svo koll af kolli). Útlistun og smásmyglisleg upptalning á öllum tjáknunum sem hún sendi dauðvona vinkonu sinni á samfélagsmiðlum þegar orðin dugðu ekki til. Bónusferð þar sem líkamsleifar dýra og plantna eru skoðaðar og metnar. Þar kom til sögunnar hljóðlykkjuvél sem bjó til skemmtilegan bakgrunn og Charlotte beitti af talsverðu öryggi og ætti jafnvel að þróa áfram í list sinni. Loop-tæknin var eitt af fimm uppátækjum sem leikkkonan var að prófa í fyrsta sinn. Þessar nýjungar eru eitt af byggingarefnum sýningarinnar, en varð kannski ekki eins mikið úr og æskilegt hefði verið. Annað af atriðunum fimm var að prófa að hafa hlé að þessu sinni, ólíkt fyrri einleikssýningum Charlotte. Það er að mínu mati misráðið. Þéttari skipan efnisins án uppbrots hefði verið betri kostur. Ég dey líður dálítið fyrir ómarkvissa byggingu, þar sem hver kafli þarf að standa fyrir sínu burtséð frá því sem kemur á undan eða eftir. Sumir þeirra gera það en ekki allir.

Þarna hefði leikarinn Charlotte þurft betri stuðning frá höfundinum Charlotte, sem og frá með-leikstjóranum Benedikt Erlingssyni, við að búa til skýrara flæði og missa ekki orkuna niður milli efnisatriða. Hún hefur umtalsverðan sviðssjarma og ræður yfir tímasetningatækni uppistandarans og aðferðum trúðsins við að ná sambandi við salinn og vinna hann á sinn band með einlægni og brosi, sérstaklega ef eitthvað fer ekki nákvæmlega eins og ætlað er. Á frumsýningu hnaut Charlotte um beygingu orðs strax í byrjun og með því að draga athyglina að því vorum við öll orðin vinir hennar. Tilbúin að trúa því sem hún segir og leggja allt út á besta veg. Vera með henni í liði.

Viðureign Charlotte við íslenskuna setur vitaskuld sterkan svip á Ég dey. Óhjákvæmilega dregur það úr möguleikum hennar til að láta blæbrigði máls og merkingar vinna með sér að hún hefur ekki fullt vald á málinu. Fyrir utan algerlega hversdagslega hluti eins og skilning áhorfenda á því sem sagt er og hraðatakmarkanirnar sem felast í getustiginu. En það er í eðli leikhúss af þessu tagi að í veikleikum felast styrkleikar. Framandgervingin í glímunni við málið fær okkur til að sperra eyrun og íhuga. Kallar fram óvæntar tengingar og hugsanir. Þegar best lætur beinir hún athyglinu að innihaldinu og nýjum flötum á því.

Umgjörðin er einföld og svipsterk hjá Þórunni Maríu Jónsdóttur. Búningarnir voru flottir, sérstaklega anatómíski kjóllinn í upphafi. Notkun á myndböndum og grafík Steinars Júlíussonar var hugvitsamleg og skemmtileg og samleikur Charlotte við þá umhverfisþætti vel útfærður. Á hinn bóginn örlaði á því að leikkonan upplifði sig ekki fyllilega örugga í glæsilegum stiganum sem gnæfir yfir sviðsmyndinni. Leikskráin er sérlega snjöll, þó eftir á að hyggja sé hugmyndin augljós, eins og títt er um góðar hugmyndir.

Ég dey er skemmtileg kvöldstund í góðum félagsskap. Charlotte Bøving hefur góða nærveru og hefur aðferðir einleiksins vel á valdi sínu. Innihaldið varðar okkur öll og þó efnistökin varpi ekki endilega nýju eða djörfu ljósi á það þá er gaman að rifja upp furðurnar í hversdaginum og minna sig á að stærsti leyndardómurinn er öllum kunnur og við eigum hann öll í sameiningu.

Ríkharður III

Eftir William Shakespeare. Íslensk þýðing: Kristján Þórður Hrafnsson. Aðlögun: Brynhildur Guðjónsdóttir og Hrafnhildur Hagalín. Leikstjórn: Brynhildur Guðjónsdóttir. Leikmynd: Ilmur Stefánsdóttir. Búningar: Filippía I. Elísdóttir. Lýsing: Björn Bergsteinn Guðmundsson. Tónlist: Daníel Bjarnason. Dansar: Valgerður Rúnarsdóttir. Leikgervi: Elín S. Gísladóttir. Leikarar: Arnar Dan Kristjánsson, Davíð Þór Katrínarson, Edda Björg Eyjólfsdóttir, Halldór Gylfason, Hilmar Guðjónsson, Hjörtur Jóhann Jónsson, Jóhann Sigurðarson, Kristbjörg Kjeld, Sigrún Edda Björnsdóttir, Sólbjört Sigurðardóttir, Valur Freyr Einarsson og Þórunn Arna Kristjánsdóttir. Frumsýning á stóra sviði Borgarleikhússins 29. desember 2018.

Okkar tíkarsonur

Með „Harmleiknum um Ríkharð þriðja“, eins og verkið heitir í fyrstu prentunum, steig William Shakespeare risaskref á þroskabraut sinni sem leikskáld. Í fyrsta sinn heppnast allt næstum fullkomlega, þó svo aldrei hafi hann teflt jafn djarft þegar hér er komið sögu. Þó óslitinn efnisþráður og stór hluti aðalpersóna tengi það við þríleikinn um Hinrik sjötta og Rósastríðin er himinn og haf milli formgerðar, efnistaka og skáldskaparflugs. Örlög titilpersónunnar kallast á við og speglast í ógæfu Englands og örlögum allra sem á vegi Ríkharðs verða. Nútímaleg persónusköpun sækir aðferðir og staðalmyndir í helgileiki miðalda. Þetta er eitthvað alveg nýtt. Við vitum núna að sagnfræðin er hæpin, lituð af málstað sigurvegaranna, Tudor-ættarinnar sem er krýnd í leikslok. Það truflar engan nema hörðustu kverúlanta. Og alls ekki lesendur og áhorfendur utan heimahaganna, þar sem Ríkharður hefur, einn söguleikjanna, numið lönd svo einhverju nemi. Þökk sé hinu iðandi lífi og myrkum kynþokka skrímslisins.

Það virðist vera kominn á friður í ríki Englendinga í upphafi verksins, eins og titilpersónan útmálar í frægri upphafsræðu og fyrsta af mörgum trúnaðarsamtölum við meinta bandamenn sína í áhorfendasalnum. Vígfimi og miskunnarleysi Ríkharðs hefur átt sinn þátt í að stríðsgæfan féll á endanum með Jórvíkurmönnum og bróðir hans er sestur í hásætið. En Ríkharður er, eins og hann bendir sjálfur á, enn sá sem hann var. Sá sem stríðið, sem stóð allan hans uppvöxt, gerði úr honum. „Okkar tíkarsonur“ gætu Játvarður konungur, Elísabet drottning og allt þeirra fólk kallað hertogann af Glostri eins og Roosevelt sagði um Somosa Níkaragúaforseta. Fyrst og fremst bara tíkarsonur samt. Með sín eigin markmið sem samræmast ekki lengur áætlunum ættarinnnar. Somosa er svo sannarlega ekki eini nútímastjórnmálamaðurinn sem kemur upp í hugann meðan horft er á þennan fjögurhundruð ára gamla sálfræðitrylli.

Því eitt af því sem opinberast sem aldrei fyrr, í einbeittri og úthugsaðri túlkun og sviðsetningu Brynhildar Guðjónsdóttur og hennar fólks í Borgarleikhúsinu, er hve sorglega brýn þessi gamla harmsaga er. Og það án nokkurrar áreynslu við að staðsetja söguna áþreifanlega í nútímanum. Við erum ekki stödd í Sýrlandi. Engir farsímar eða sjónvarpsskjáir. Engar byssur. Bara fólk, texti og yfirveguð og hugvitsamleg beiting á viðteknum verkfærum leikhússins. Minnst nútímalegt er kannski traust leikstjórans á framlagi höfundarins, augljós alúðin við orðin sem skilar sér í afburðameðferð leikhópsins í heild á textanum. Þá kemur líka í ljós að skáldið er, ólíkt Ríkharði sköpunarverki sínu, traustsins vert og útkoman áhrifaríkasta Shakespeareuppfærsla sem ég minnist á íslensku sviði og þó víðar væri leitað.

Þar kemur margt til og eins gott að byrja á þýðingunni. Einstigið er þröngt milli skáldlegra mælskutilþrifa frumtextans og skiljanleika í rauntíma sviðsins, þar sem engin yfirlega er möguleg. Leið Kristjáns Þórðar Hrafnssonar í sinni fyrstu ferð er óvenjuörugg. Eitt af mikilvægustu vopnum sýningarinnar. Kjarnyrt, skýr og beitt.

Næst í keðjunni kemur aðlögunin; styttingar og tilfæringar Brynhildar og Hrafnhildar Hagalín dramatúrgs. Aftur er skýrleiki og hnitmiðun greinilega stefnan og einnig þar heppnast allt. Persónum er róttækt fækkað og góður slatti af textanum í þessu fjórða lengsta leikriti Shakespeares fær að fjúka, eins og nánast undantekningalaust í óþolinmóðu nútímaleikhúsinu. Megnið af því sem endar hér á gólfinu er alsiða að strika, annað er óvenjulegra að verða af. Og svo hljóma kaflar í Borgarleikhúsinu sem sjaldan eru hafðir með. Þar kemur til róttækasta ákvörðun aðlagaranna; að bæta persónu í galleríið, Elísabetu af Jórvík, og ljá henni línur sem skrifaðar voru fyrir t.d. ættmenn drottningar, börn hertogans af Klarens og sigurvegara verksins, Hinrik Tudor. Þetta heppnast ágætlega og verður lykilatriði í þeirri meginstefnu túlkunarinnar að horfa á atburðina frá sjónarhóli kvennanna. Sólbjört Sigurðardóttir fer eins og aðrir af öryggi með textann en tjáir sig að mestu í dansi. Glæsilega vitaskuld, en ég er ekki alveg sannfærður um beitingu danslistarinnar í sýningunni, finnst hún stinga í stúf og ekki þjóna markmiðum sínum fyllilega, þó vel væri gert.

Að öðru leyti þarf ekki miklar tilfæringar til að stilla fókusinn á harma kvennanna í kringum Ríkharð. Það nægir nánast að stilla sig um að strika senurnar þeirra, svo mjög sem safarík samskipti þeirra við miskunnarlausan valdafíkilinn og kröftugar raunatölur þeirra setja svip sinn á verkið eins og höfundur skildi við það. Flestar áminningar um fortíð Margrétar ekkjudrottningar, sem var skörulegur stríðsgarpur í undanfaraverkunum með Ríkharðsleg voðaverk á afrekaskránni, eru reyndar fjarlægðar en að öðru leyti birtast atriði kvennanna næsta óstytt í allri sinni umtalsverðu dýrð. Fá líka heldur en ekki glæsta meðferð hjá leikkonunum. Sigrún Edda Björnsdóttir sýndi okkur Sesselju móður Ríkharðs sem konu sem löngu er búin að brynja sig en auðvitað hlýtur sú skurn að rofna. Þórunn Arna Kristjánsdóttir er Anna, ekkja eins fórnarlamba Ríkharðs og síðan skammlíf eiginkona eftir eina frægustu bónorðssenu bókmenntanna sem var þrúgandi og sannfærandi hér. Edda Björg Eyjólfsdóttir gerði ferðalagi Elísabetar drottningar frá krúnu til sorgarhyldýpis framúrskarandi skil. Og þó annað hefði mistekist hefði heimsókn í Borgarleikhúsið verið þess virði til að hlýða á refsinornina Margréti af Anjou í meistaralegum meðförum Kristbjargar Kjeld.

Karlarnir eru flottir líka, hvort sem það er ísmeygilegur Bokkingham Vals Freys Einarssonar, inngróinn en glórulaus kerfiskallinn Hastings hjá Jóhanni Sigurðarsyni, skoplega einfaldir konungur og biskup Halldórs Gylfasonar, langþrúgaður Katsbý Hilmars Guðjónssonar, lánlaus Rivers Davíðs Þórs Katrínarsonar eða samviskubugaður barnamorðingi Arnars Dan Kristjánssonar.

Þegar upp er staðið er þetta samt verk titilpersónunnar. Túlkun og frammistaða Hjartar Jóhanns Jónssonar í hlutverki Ríkharðs er hennar stærsti sigur, og er þá allnokkuð sagt. Krafturinn, húmorinn, grimmdin, slægðin, ósvífnin og umkomuleysið; allt er þetta þarna og skín í gegnum skelina til skiptis eins og kvikasilfur. Það er heldur ekki hægt annað en að nefna þá líkamlegu þrekraun sem Hjörtur undirgengst hér og stenst með glans. Sambandið við áhorfendur í forgrunni eins og vera ber, frábærlega útfært og viðhaldið. Sérstaklega undir lokin þegar við skynjum að Ríkharður veit að hann hefur fyrirgert samúð okkar en heldur samt áfram að vinka og brosa.

Öll umgjörð er vel heppnuð og stundum rúmlega það. Búningar Filippíu Elísdóttur gera allt sem þeir eiga að gera, gervi Elínar S. Gísladóttur fyrir Ríkharð er glæsilegt, tengir hann í mínum huga við Alien-myndirnar og snýr þannig veikleika fötlunar upp í styrk hins ómennska. Leikmynd Ilmar Stefánsdóttur hárréttur vettvangur með fjölbreyttum möguleikum og lýsing Björns Bergsveins Guðmundssonar náði mögnuðum áhrifum hvað eftir annað. Það sama má segja um tónlist Daníels Bjarnasonar. Skruðningar og ískur hljóðmyndarinnar sköpuðu stemminguna og sönglögin tvö frábær hugmynd og flottar smíðar. Sérstaklega örvæntingararía Elísabetar drottningar sem lyfti þjáningu hennar og sendi hana síðan út í heiminn þegar kórinn tók við. Við verðum öll að vera Anna, Margrét, Sesselja og Elísabetarnar. Bera harminum vitni, eigi nokkur von að vera til þess að Ríkharðar heimsins liggi í valnum og ljósið fái möguleika til að blakta og jafnvel skína líkt og í leikslok. Það segir þessi fjögurhundruð ára texti mesta skálds heimsins sem hér er komið til skila af virðingu, krafti og sannri list.

Einræðisherrann

Eftir Charlie Chaplin. Íslensk þýðing: Magnea J. Matthíasdóttir. Leikgerð og leikstjórn: Nikolaj Cederholm. Meðleikstjóri: Malene Begtrup. Leikmynd: Kim Witzel. Búningar: Line Bech. Tónlistarstjórn, píanóleikur og leikhljóð: Karl Olgeirsson. Sviðshreyfingar: Anja Gaardbo. Slapstick (skrípalæti, hlátraskellur): Kasper Ravnhøj. Lýsing: Ólafur Ágúst Stefánsson. Hljóðmynd: Aron Þór Arnarsson. Leikarar: Sigurður Sigurjónsson, Ilmur Kristjánsdóttir, Guðjón Davíð Karlsson, Hallgrímur Ólafsson, Þröstur Leó Gunnarsson, Ólafía Hrönn Jónsdóttir, Pálmi Gestsson, Oddur Júlíusson og Sigurður Þór Óskarsson. Frumsýning á Stóra sviði Þjóðleikhússins 26. desember 2018.

Er hlæjandi að þessu?

Besta hugmynd sviðsgerðar Nikolajs Cederholms á Einræðisherra Chaplins, sú hugmynd þar sem leikhúsið blómstrar best á eigin forsendum í samspili sviðs og salar, er lokaaugnablik sýningarinnar. Hér verður ekki ljóstrað upp hvernig það er en látið nægja að segja að það sé töluvert brilljant og var jafnvel enn snjallara á frumsýningu en það verður eftirleiðis, þökk sé forseta vorum, sem átti stórleik. Að öðru leyti fylgir Cederholm atriðakeðju myndarinnar af mikilli trúmennsku, sennilega of mikilli, en leyfir sér á hinn bóginn að breyta texta og endurstilla persónugalleríið til að skapa verkinu meiri trúverðugleika og skýrara nútímaerindi. Sem er alltaf hættuspil, jafnvel þegar efniviðurinn er ekki meira meistarastykki en þessi djarfa en dálítið sundurlausa og þegar upp er staðið ekki fyllilega heppnaða tilraun Chaplins.

Í stuttu máli þá vindur tveimur sögum fram í Einræðisherranum. Annars vegar fylgjumst við með valdsmanninum og gyðingahataranum Hynkel búa sig undir landvinningastríð en á hinn bóginn kynnumst við hlutskipti gyðinga borgarinnar í gegnum augu minnislauss rakara sem fellur fyrir fátækri og blóðheitri stúlku í hverfinu og býr að hetjudáð úr fyrra stríði þar sem hann bjargaði lífi flugmanns sem komist hefur til metorða í vígvél harðstjórans. Dramatísk grunnhugmynd verksins er síðan sú að sami leikari fer með hlutverk Hynkels og rakarans, sem á endanum er tekinn í misgripum fyrir einræðisherrann og fær tækifæri til að ávarpa herinn, almenning og áhorfendur og boða frið og farsæld á þröskuldi stríðsins sem við vitum núna að varð heimsstyrjöld nr. 2.

Það hefur þurft ómælda einurð fyrir skærustu kvikmyndastjörnu heimsins, mann sem augu allra beindust að, að undirbúa þessa árás á ímynd voldugs leiðtoga sem yfirvöld í heimalandi stjörnunnar höfðu engan áhuga á að styggja, meðan óveðursskýin hrönnuðust upp fyrir austan haf 1938-39. Sem greining á ógnum og gangverki nasismans býr hún vitaskuld við takmarkanir formsins og er auk þess „barn síns tíma“ í bókstaflegum skilningi: þó að Chaplin hefði aðgang að sögum flóttamanna frá þriðja ríkinu um gyðingaofsóknir og ógnarstjórn nasista var helvíti stríðsins að mestu í framtíðinni, sem og „lokalausnin“, útrýmingarherferðin sem yfirskyggir með réttu allt annað í eftirmælum Hitlers og hugmyndafræði hans. Sjálfur sagði Chaplin síðar að hefði hann vitað hvað í vændum var hefði hann látið Einræðisherrann ógerðan.

Afstaða Cederholms til hráefnisins er marglaga, ef ekki hreinlega mótsagnakennd. Ugglaust telur hann erindi Einræðisherrans ótvírætt sem innlegg í umræðu nútímans um alræðishættu og ómennsku, annars væri til lítils af stað farið. Á sama tíma sér hann þörf á að nútímavæða boðskapinn að nokkru marki, einkum með því að breyta lokaræðunni frægu og gera hana að umhverfis- og dýraverndunarákalli í stað framfaratrúaðs húmanisma Chaplins. Gott og blessað sem erindi, en algerlega snertipunktalaust við allt sem á undan er gengið, fyrir utan flatneskju nýja textans í samanburði við meitlaða mælskulist fyrirmyndarinnar. Öllu verra er að skilja atlögur að því að styrkja tengsl skopstælingarinnar við fyrirmyndina; tala um Berlín sem höfuðstað Tómaníu, nota þýsk ávörp og vitna í ræður Hitlers. Hin einfalda, allt að því bernska nálgun Chaplins stendur alls ekki undir því að gera uppgang nasista og tak Hitlers á þýsku þjóðinni skiljanleg þrátt fyrir þessar áherslubreytingar, sem eru tilgangur þeirra samkvæmt ummælum Cederholms í fjölmiðlum. Enn undarlegri er sú ákvörðun að láta samskipti Hynkels og Napolinis fara fram á ensku í opinberri heimsókn þess síðarnefnda.

En vitaskuld er samfélagslegt erindi ekki nema hluti þess sem kallar fólk að Einræðisherranum. Varla einu sinni stærsti hlutinn. Þetta er ekki síst skrípó. Fólk að detta á rassinn og berja hvað annað í höfuðið með búsáhöldum. Eltingaleikir. Chaplin. Það verður að segjast að leikhópurinn nær ekki alveg ballett-líkum léttleikanum og áreynsluleysinu sem einkennir meistarann, en birtist líka í framgöngu mótleikara hans, þökk sé vægðarlausri fullkomnunaráráttu mannsins. Stundum ná þau í skottið á flæðinu, sérstaklega í samfelldum eltingaleiks- og slagsmálaatriðum, vel studd af bráðsnjallri leikmynd Kim Witzel og meistaralegri framgöngu Karls Olgeirssonar, hljóðmyndarsmiðs og áhrifshljóðstjóra. Aldrei verður flugið samt algert, hvort sem það má skrifast á reikning slapstick-stjórans Kaspers Ravnhøjs eða óvana leikhópsins. Svo glímir gleðin við grafalvarlegan bakgrunninn sem kæfir hláturinn alltaf þegar hann vill brjótast fram. Er í alvörunni hlæjandi að þessu?

Þó svo slapstickið sé ekki alltaf upp á tíu nýtast kómískir hæfileikar einstakra leikara ágætlega. Það er óhætt að segja að Sigurður Sigurjónsson beri sýninguna á herðum sér í aðalhlutverkunum báðum. Hynkel er óneitanlega bitastæðari persóna og þar nýtast týpusmíðahæfleikar og kómískar tímasetningar Sigurðar best, sérstaklega í samleiknum við undirsátana tvo; illyrmislegan Gubbels Guðjóns Davíðs Karlssonar og Boring flugmarskálk sem var kostulegur í meðförum Ólafíu Hrannar Jónsdóttur. Ilmur Kristjánsdóttir þótti mér ekki ná að gera hina eintóna Hönnu áhugaverða, en persónur Hönnu og rakarans, og samband þeirra eru veikir punktar frá hendi höfundar myndarinnar. Þröstur Leó Gunnarsson glímir við gyðinginn Jaeckel, sem Cederholm hefur reynt að ljá bitastæðari persónuleika en í myndinni án þess að það hafi nokkur áhrif á gang mála, en Þröstur leysir verkefnið snurðulaust en tilþrifalítið. Sama má segja um Hallgrím Ólafsson og heldur litlausa hetjuna Schultz. Napolini er dæmigerður sviðs-Ítali hjá Pálma Gestssyni, og þær senur ná ekki flugi, frekar en í myndinni. Oddur Júlíusson og Sigurður Þór Óskarsson hlaupa milli smáhlutverka og leysa allt vel, og ef einhver ætti að fá stjörnu fyrir slapstick-fimi þá væri það Sigurður Þór.

Leikmyndin er í stóru hlutverki eins og fyrr segir, prýðilega lýst af Ólafi Ágústi Stefánssyni. Búningar Line Bech eru hinir ágætustu, þó að velta megi fyrir sér hvort betur hefði farið á að fjarlægjast einkennisbúninga nasismans meira, en það lýtur aftur að grundvallarnálgun leikstjórans sem ég hef efasemdir um eins og fram hefur komið.

Kvikmynd Chaplins er langt í frá gallalaust verk. Vera má að Nikolaj Cederholm deili ekki þeirri skoðun minni. Allavega eltir hann bláþráðótta og stefnulausa atburðakeðjuna af mikilli trúmennsku og sviðsetur jafnvel atriði sem engan veginn njóta sín á sviði (t.d. móttöku Napolinis á lestarstöðinni, sem er mislukkuð í myndinni og afleit hér). Aftur á móti leitast hann við að skýra og uppfæra boðskapinn, sem ekki verður alltaf í takti við verkið. Skemmtigildi sýningarinnar líður dálítið fyrir þessa áherslu og lítið græðist af samfélagslegu erindi.

Að auki standa tveir senuþjófar í sviðsvængjunum. Charlie Chaplin með sína snilligáfu sem skyggir á jafnvel hæfileikaríkasta fólk, og svo Adolf Hitler sem kæfir hverja hláturroku í fæðingu með alkunnri illsku sinni.

Rejúníon

Eftir Sóleyju Ómarsdóttur. Leikstjórn: Árni Kristjánsson. Hreyfileikstjórn: Vala Ómarsdóttir. Leikmynd og búningar: Fiona Rigler. Tónlist og hljóðmynd: Harpa Fönn Sigurjónsdóttir. Lýsing: Halldór Örn Óskarsson. Myndband: Ingi Bekk. Leikarar: Sólveig Guðmundsdóttir, Sara Martí Guðmundsdóttir og Orri Huginn Ágústsson. Leikhópurinn Lakehouse frumsýndi í Tjarnarbíói föstudaginn 30. nóvember 2018.

Hvunndagsraunir

Það virðist nokkuð samdóma álit fólks, ekki síst skrifandi og hugsandi fólks, að ansi hreint margt í nútímanum, í hversdagslegum veruleika okkar allra, ekki síst í forréttindakima vestræns millistéttarfólks, sé af hinu illa. Mannskemmandi og sálarmyrðandi. Þegar verst lætur ríða hvunndagsraunirnar okkur á slig, eins og Megas orðaði það svo eftirminnilega á Drögum að sjálfsmorði árið 1979. Þetta var sem sagt orðið svona þá, þó engir væru samfélagsmiðlarnir, hvað þá Snapchat-stjörnur á borð við ferlafræðinginn Júlíu sem bakar bollakökur við mikinn fögnuð sinna níu þúsund fylgjenda. Hvað nákvæmlega setur hana út af sporinu, spillir tengslum hennar við mann, barn og vinkonur og kippir hennar sjálfsöruggu og afskaplega dæmigerðu fótum undan henni kýs Sóley Ómarsdóttir að hafa nokkuð óljóst. Enda væri eitthvað bogið við að benda af öryggi og sannfæringu á eitthvað eitt. Það er nefnilega svo margt í nútímanum sem er sennilega óhollt fyrir okkur, jafnvel einkum það sem okkur finnst hvað skemmtilegast og við getum síst hugsað okkur að vera án. Einmitt það verður okkur fjötur um fót.

Það virðist allt leika í lyndi hjá Júlíu og Berki þegar þau koma heim af fæðingardeildinni með Þórdísi litlu. Samhent og glöð, en auðvitað líka dálítið stressuð og fyrstu mánuðirnir taka sinn toll. Nokkrum árum síðar er Börkur á leið í framhaldsnám erlendis og er farinn á undan með barnið meðan Júlía hnýtir lausa enda í fyrirtækinu. Hún hefur líka tekið að sér að skipuleggja endurfundapartí fyrir grunnskólabekkinn sinn með bestu vinkonunni Hrefnu, sem hefur dvalið langdvölum erlendis, farið allt aðra leið í lífinu en ferlafræðingurinn en er komin í stutta heimsókn vegna veikinda móður sinnar. En það leikur ekki allt í lyndi eins og smám saman kemur í ljós.

Ákvörðun Sóleyjar að setja hrun Júlíu ekki upp sem endapunkt skýrs og vandlega útmálaðs orsakasamhengis hefur óneitanlega veikjandi áhrif á dramatískan áhrifamátt sýningarinnar, sérstaklega þegar á líður og ljóst verður að líf litlu fjölskyldunnar er að liðast í sundur, móðirin og eiginkonan við það að segja sig úr lögum við hana. Líklega hjálpar ólínulegur frásagnarhátturinn heldur ekki til, en á móti kemur að hann olli heldur ekki alvarlegum ruglingi, enda ágætlega skýrt haldið utan um framvinduna og tímaflakkið í handriti og í vinnu leikstjórans, Árna Kristjánssonar.

Seint í verkinu, en snemma í sögunni, verður atvik sem mögulega má skilja sem upphaf endalokanna, en því er engu að síður haldið nokkuð óljósu, en þó einkum nákvæmlega hvernig það geti hafa sett hrunið af stað þremur árum síðar. Til þess að gera það hefði Sóley þurft að leggja mun meiri rækt við að sýna okkur samspil, tilfinningatengsl og valdatogstreitu hjónanna ungu. Sá þráður er of vannærður í textanum, það er næstum eins og hafi verið tekin ákvörðun að taka Börk „út fyrir sviga“ í sögunni. Hann er meira og minna í Noregi alla sýninguna og hlustar á undanbrögð og hálfsannleik eiginkonunnar í gegnum Skype. Langþreyttur en skilningsríkur, og varla þátttakandi í atburðarásinni sem er erindi sýningarinnar. Og án mótspils og samhengis verða örlög Júlíu illsýnanleg. Þetta er helsta brotalöm verksins.

Öðru máli gegnir um hinn meginþráðinn, samband vinkvennanna sem endurnýja kynnin eftir langan aðskilnað í tilefni af fyrirhuguðu partíi sem gefur verkinu nafnið. Í senum Júlíu og Hrefnu tekst Sóleyju að búa til sannfærandi dramatísk samtöl sem afhjúpa persónurnar, sérstaklega þegar þær reyna að fela eitthvað eða ota tilbúinni framhlið hvor að annarri. Upprifjanir á fortíðinni eru skemmtilegar, sem og allir litlu árekstrarnir sem verða við það þegar þær uppgötva hversu ólíkar þær eru orðnar, og ólíkar þeim sem þær voru. Þessar senur eru helsti styrkur verksins. Sóley ofgerir þessum andstæðuleik aldrei, né heldur gengur hún of langt í að láta stallsysturnar vera fulltrúa ólíkra lífsviðhorfa eða gilda, þó þess sjáist vissulega stað. Það dregur úr slagkraftinum en eykur trúverðugleika sálræna raunsæisins sem hér er unnið með. Þegar á heildina er litið gengur Sóley of langt í að halda öllu opnu og bæta of litlu eldsneyti á bálið, á því tapar fjölskyldudramað en vinkvennasenurnar græða. Þær bara geta ekki verið aðalatriðið, ekki þegar vanræksla barns og sambandsslit móður við það er hinn þráðurinn. Með svoleiðis efni í bakgrunninum mun bakgrunnurinn krefjast aðalhlutverks í huga áhorfandans, sama hvað.

Að þessu öllu sögðu þarf ekki að koma á óvart að Sólveig Guðmundsdóttir og Sara Martí Guðmundsdóttir njóta sín talsvert betur á þessu Rejúníoni en Orri Huginn Ágústsson, sem vinnur þó mjög snyrtilega og áreynslulaust úr rýrum efnivið í hlutverki Barkar. Flökkueðlið og nútímalegt frjálslyndi Hrefnu verður alveg sannfærandi hjá Söru Martí og niðurbrot Júlíu verður að teljast á heimavelli Sólveigar Guðmundsdóttur, sem virðist vera sú leikkona sem helst er hringt í ef konur á barmi taugaáfalls birtast í handritinu. Hún gerir þetta næsta óaðfinnanlega en þarf að fara að fá hlutverk af öðrum toga í bland. Samleikur þeirra Sólveigar og Söru er fallegur og áreynslulaus og fínlegar tímasetningar vöktu oft hlátur.

Umgjörð Fionu Rigel og hljóðmynd Hörpu Fannar Sigurjónsdóttur eru þénugar og uppsetningarvinna Árna honum til sóma. Gaman hefði verið að Skype-samtölin hefðu fengið aðeins raunsæislegri umgjörð en míkrófón fyrir Börk á hliðarpalli, svona í ljósi þess að skjávarpi og tjald eru til staðar og gegna veigamiklu hlutverki við að sýna okkur Snapp-drottninguna að störfum, sem var skemmtilega gert hjá Inga Bekk.

Rejúníon hélt athygli minni allan tímann og bestu sprettirnir eru höfundi, leikstjóra og leikendum til sóma. Þegar á heildina er litið hefði samt þurft meiri kraft og einurð og skýrari stefnu um hvað verið væri að segja, hvernig og hvers vegna mál þróast svona hjá litlu læknis- og ferlafræðingsfjölskyldunni.

Tvískinnungur

Eftir Jón Magnús Arnarsson. Leikstjórn: Ólafur Egill Egilsson. Leikmynd og búningar: Sigríður Sunna Reynisdóttir. Lýsing: Þórður Orri Pétursson. Tónlist: Young Nazareth. Leikgervi: Margrét Benediktsdóttir. Hljóðmynd: Garðar Borgþórsson. Leikarar: Haraldur Ari Stefánsson og Þuríður Blær Jóhannsdóttir. Frumsýning á Litla sviði Borgarleikhússins 9. nóvember 2018.

Ástin á tímum óreglunnar

Leikhús er grímudansleikur. Enginn er það sem hann sýnist og í krafti gervisins er óhætt að bera tilfinningar sínar og sögu á opinskáan hátt á opinberum stað. Leikhús er skel af öryggisbúnaði fyrir hættulegar sálarlífsrannsóknir, kannski ekki ósvipað hinni óbrjótandi málmskel sem iðnjöfurinn Tony Stark byggði utan um sjálfan sig í upprunasögu ofurhetjunnar Iron Man, svo ekkert gæti stöðvað hann, nema þá ef gangráðurinn sem heldur hjarta Starks gangandi verði eldsneytislaus eða bili.

Þessi mótsagnakenndi og afhjúpandi feluleikur er eitt af því sem virðist hafa kveikt sköpunarneistann hjá Jóni Magnúsi Arnarssyni við samsetningu Tvískinnungs. Í upphafi sígur Járnmaðurinn niður úr loftinu í gegnum klifurgrindina sem myndar kjarna leikmyndar Sigríðar Sunnu Reynisdóttur. Tæknibúnaður Litla sviðsins; ljós, hljóð og myndvarpar, fer á fullt við að sannfæra okkur um að hér sé sjálf Marvel-hetjan á ferð. Það sama gerist þegar erkióvinurinn, Svarta ekkjan, sígur einnig á svið og upphefjast orðaskylmingar þeirra á milli, sem samstundis byrja líka að brjóta upp myndina. Eru þau á grímuballi? Þekkist fólkið í búningunum, eða er kunnugleikinn leikur sem þau leika vegna gervanna? Eða eru þau einfaldlega leikarar að pota í fjórða vegginn?

Enn bætist í flækjustigið þegar leikararnir taka á sig gervi sviðsmanna í leikhúsinu og þá er það samband leikaranna, sem baktjaldafólkið horfir á utan frá, sem leynist innst í þessari matrjúsku-dúkku. Eða er það samband sviðsmannanna sjálfra? Eða leikaranna sem leika þau? Þessi flókni speglasalur gæti verið ættaður úr búi Jeans Genet. Tryllt og ofbeldisþrungið neysluástarsambandið, sem reynist á endanum vera rótin, kveikjan og kjarninn í verkinu og allar spegilmyndirnar fletir á því, er líka eins og eitthvað sem hefði kveikt í því höfuðskáldi öfga og niðurlægingar.

En veldur hver á heldur. Það er ekki hægt að segja að þessi áræðna tilraun Jóns Magnúsar heppnist fyllilega. Kannski hefur gleðin yfir að henda svona marga tæknilega form-bolta á lofti villt honum og öðrum aðstandendum sýn um innihaldið. Því miður stendur ansi margt af meðölum sýningarinnar áhrifum hennar á endanum fyrir þrifum. Þar á meðal þessi flókna vinna með dulargervi, leik og raunveruleika, eins áhugaverð og hún er í sjálfu sér og „á pappírnum“. Það sama má segja með ofurhetjufyrirbærið sjálft, sem slær mig eins og snjöll grunnhugmynd, en er mögulega of stór og of frjó til að deila sviði og tíma með öllum hinum. Til þess bendir upphafssenan sem vekur talsverðar væntingar og forvitni. En með því að leggja svona mikla áherslu á gervi og grímur verða persónurnar okkur fjarlægar, örlög þeirra snerta okkur síður.

Annað sem nefna má sem djarfa formhugmynd sem nýtist ekki til fullnustu er hið rímaða og stuðlaða mál sem stór hluti leiktextans er skrifaður á, en Jón Magnús er í fremstu röð íslenskra ljóðaslammara nú um stundir. Bundið mál er ævafornt tæki í verkfærakassa leikhússins, en þær eru fáar tilraunirnar til að endurvekja það í nútímaleikhúsi sem ná tilgangi sínum. Mig hefur lengi grunað að einhvers staðar liggi samnefnari leikhúss og fagurfræði rímnaflæðis rapps og ljóðaslamms, en ekki enn séð hann birtast á sviði og það gerðist heldur ekki í Borgarleikhúsinu að þessu sinni. Rím er enda sérlega vandmeðfarið tæki í leiktexta, skapar alltaf hættu á að einfalda, létta, jafnvel skopgera viðfangsefnin. Þá setur bundið mál leiktextahöfundi skorður í orðavali sem getur neytt hann til að orða hugsanir sínar á hátt sem þjónar hvorki persónum né erindinu. Það er varla á færi nema stórskálda að fá þennan kapal til að ganga upp fyrir nútímaáhorfendum og það gerist ekki hér, þótt óneitanlega veki sumar hendingarnar gleði í eyra og huga. Snjallt og óvænt rím, líkingar eða myndmál stendur alltaf fyrir sínu.

Að frátalinni fyrrnefndri upphafssenu með ofurhetjunum skera tvær senur sig nokkuð úr hvað varðar áhrifamátt, önnur kómískan og hin dramatískan. Í báðum hafa sviðsmennirnir orðið. Önnur virtist spunnin af leikurunum út frá dauðasenu Rómeós og Júlíu, sem tekur stöðugt á sig gróteskari myndir í frásögn og einvígi leikaranna fyrir hönd þessara frægustu elskenda sviðsins. Og undir lokin lýsa þau fyrir okkur tveimur mögulegum endalokum sambands persónanna að baki allra gervanna sem sýningin hefur borið á borð. Dramatísk endalok, en jafnframt fáfengileg. Knúin áfram, eins og líklega sambandið sjálft, af taumleysi neyslunnar. Sambandi sem haldið er á lífi af meðvitundarleysinu sem henni fylgir. Þessi lýsing á grunn-atburði leikritsins er sterk og áhrifarík vegna innihaldsins, sterkari og áhrifaríkari en tilraunirnar til að búa honum leikbúning í aðdragandanum.

Tvískinnungur er krefjandi verkefni fyrir leikaraparið í öllum þessum hlutverkum sem flæða hvert inn í annað og kallast á í gegnum grímurnar. Þau Haraldur Ari Stefánsson og Þuríður Blær Jóhannsdóttir ganga af fullri einurð á hólm við textann og persónurnar. Sýningin er ágeng og líkamleg, sem stundum verður á kostnað textavinnunnar, en rímuðu hlutarnir hefðu þurft talsvert meiri ögun og einbeitingu að möguleikum og hindrunum bundins máls. Það er óneitanlega meira áberandi hjá Haraldi Ara, sem er glæsilegur á sviði en býr sennilega ekki að sömu reynslu og Þuríður Blær í slagsmálum við slíkan texta. Það er líka alltaf stjörnuára yfir Þuríði Blævi á sviði sem fangar athygli áhorfenda hvað svo sem hún er að gera eða segja.

Ólafur Egill Egilsson fylgir öfgum og formtilraunum textans eftir í sviðsetningu sinni, beitir öllum helstu vopnum ágengs nútímaleikhúss. Háværri tónlist úr smiðju Young Nazareth og fleiri, rusli og óreiðu, mat, hljóðnemum, myndvörpun og lýsingu Þórðar Orra Péturssonar þar sem fagurfræði rokktónleika er til hliðsjónar. Þetta er trúlega eina rétta nálgunin en óneitanlega ýtir hún innihaldinu enn frekar undir yfirborðið. Búningar Sigríðar Sunnu eru flottir og viðeigandi, ofurhetjugervin sérstaklega vel útfærð.

Að koma nýjum og efnilegum leikskáldum til þroska er eitt af verkefnum „stóru leikhúsanna“. Vel má halda því fram að hvorugu þeirra hafi gengið þetta sérlega vel undanfarin ár, þótt Borgarleikhúsið sé þar sjónarmun betur á vegi statt. Hér hefur verið tekin djörf ákvörðun þar á bæ; veðjað á óreyndan höfund, sem ef marka má kynningarviðtöl er í viðkvæmri stöðu með sjálfan sig, auk þess að vinna á ágengan hátt með eigin sáru reynslu við smíði verksins. Útkoman er djörf tilraun þar sem unnið er með flókið form og krefjandi málsnið sem ekki tekst að láta vinna saman á fullnægjandi listrænan hátt. Óskandi er að Jóni Magnúsi Arnarssyni takist að stilla miðið og stæla kraftana eftir þessa eldskírn.

Sigvaldi Kaldalóns

Eftir Elfar Loga Hannesson. Tónlist: Sigvaldi Kaldalóns. Leikstjórn: Þröstur Leó Gunnarsson. Leikmynd og búningar: Marsibil G. Kristjánsdóttir. Lýsing: Magnús Arnar Sigurðarson. Leikendur: Elfar Logi Hannesson og Sunna Karen Einarsdóttir. Kómedíuleikhúsið frumsýndi í Hannesarholti 4. október 2018, en rýnt í aðra sýningu 7. október 2018

Fóstursonur Djúpsins

Elfar Logi Hannesson heldur áfram að bregða sér í ham nafntogaðra Vestfirðinga, og ánægjulegt fyrir okkur á mölinni að hann gerir sig nú æ meira heimakominn í höfuðborginni. Skemmst er að minnast vel heppnaðrar endursköpunar hans á „einbúa Íslands“ Gísla Oktavíusi Gíslasyni sem kenndur er við Uppsali. Sú sýning lifir enn góðu lífi enda er Kómedíuleikhús Elfars Loga „repertoire“-stofnun, með ótal sýningar á takteinum hverju sinni og fjölmörg svið. Eitt þeirra er í Hannesarholti þar sem nýjasta afurðin, Sigvaldi Kaldalóns, var frumflutt síðastliðna helgi, rétt áður en farandleikarinn axlaði sín skinn og hélt vestur með uppfærsluna, þá fertugustu og þriðju samkvæmt verkefnaskrá leikhússins sem er að finna í veglegri leikskrá sem einnig inniheldur leiktexta verksins.

Sigvaldi Stefánsson er af því tagi listamanna sem við þekkjum lítið til persónulega þótt verkin séu okkur runnin í merg og blóð. Stór hluti laga Sigvalda er ýmist almenningseign sem sungin er á hverju mannamóti án tillits til lagvísi eða sönghæfileika eða listrænar perlur í lykilhlutverki á efnisskrám útlærðra söngvara og oftar en ekki síðasta lag (eða næstsíðasta eins og nú er) fyrir fréttir. En hvaða maður er þetta á bak við „Þú eina hjartans yndið mitt“, „Ave María“ og „Á Sprengisandi“? Þessi kall með skrítna innrímaða nafnið sem er alveg á mörkunum að maður þekki á mynd?

Það er ærið verkefni sem Elfar Logi hefur sett sér, og leikhúsformið gerir ýmsar kröfur sem samræmast ekki alveg þörfinni fyrir grunnupplýsingar. Þó tekst honum að koma ýmsu af því taginu til skila, og hjálpar þar ramminn sem hann hefur valið verkinu. Árið er 1921 og Sigvaldi stendur á fertugu. Hann er á berklahæli í Danmörku og styttir sér stundir í baráttunni við hvíta dauðann með því að segja hjúkrunarkonunni Sofie frá lífshlaupi sínu, með áherslu á samband sitt við náttúruna, einkum við Djúp, og svo auðvitað tónlistina. Að mörgu leyti góð grunnhugmynd, ekki síst af því að Sunna Karen Einarsdóttir er jafnframt í hlutverki nokkurs konar hljóðmyndasmiðs. Sofie situr lengst af við hljóðfærið og leikur tóndæmi úr sönglögum Sigvalda. Vel valin tóndæmi þar sem alþekktar perlur hljóma saman við minna kunn verk. Í tvígang syngur Sunna Karen líka, og ferst það vel með sinni fallegu og látlausu rödd. Hún skilar líka mótleikaraskyldum sínum með prýði.

Þótt „Íslandskynning“ fyrir danska hjúkrunarkonu sé kveikjan að einræðu Sigvalda gefur Elfar Logi honum nokkuð lausan tauminn, leyfir persónunni að líta í anda liðna tíð og berast frjáls um fortíð sína. Oft er okkur ljóst að Sigvaldi er einfaldlega á valdi minninga sinna, að hugsa upphátt, tala við sjálfan sig eða einfaldlega þá sem í salnum sitja. Það þýðir í reynd að áhersla verksins er frekar á persónulýsingu en æviágrip. Þar liggur líka styrkleiki Elfars sem leikara; að skapa trúverðugar eftirmyndir. Sigvaldi Kaldalóns birtist okkur hér sem hrifnæmur og heiðríkur rómantíker, sem velkist ekki í vafa um að listræn sköpun eigi upptök sín í náttúrunni, og hvað hann sjálfan varðar í fegurð Djúpsins og sveitanna kringum Kaldalón.

Elfar sýnir okkur mann sem á köflum er á valdi innblástursins og fer auðveldlega fram úr sér. Það er ekki erfitt að trúa því að þrekraunir þær, sem læknisstörf í stóru og ógreiðfæru héraði þýddu um og upp úr aldamótunum nítján hundruð, hafi kostað svona mann heilsuna, eða allavega mótstöðuaflið gegn vágestum á borð við taugaveiki og berkla. Opinn hugur er berskjaldaðri en herptur og harður og Sigvaldi sýningarinnar leyfir sér ekki slíkan munað, eða á slíkt ekki í sér. Þessi persónulýsing er aðal sýningarinnar, umfram kannski dramatík, sem myndin af þessu lífshlaupi dregur síður fram, og er mögulega ekki að finna í viðfangsefninu. Ef eitthvað úr lífshlaupi Sigvalda Kaldalóns hefði mátt fá fyllri meðferð myndi ég fyrst nefna tengsl hans við tónlistina sjálfa, upplifun hans af tónlist annarra, smekk og eigin metnað. Það er jú hennar vegna sem við höfum áhuga á þessum manni.

Þótt texti verksins sé skrifaður og birtur í leikskránni leyfir Elfar sér talsvert frelsi gagnvart hinu ritaða orði, umorðar og endursegir efnið á köflum. Mér þótti stundum gæta nokkurs óöryggis í beitingu þessa stílbragðs, sem vafalaust er ætlað að gefa flutningnum raunsæislegt yfirbragð. Það er stutt þaðan yfir í tilfinningu fyrir óöryggi í textakunnáttu, að leikarinn sé að bjarga sér frekar en að persónan sé að leita orða, skoða hug sinn eða safna kjarki til að tala um óþægilega hluti.  Að öðru leyti var þessi dagstund með listamanni ánægjuleg, fróðleg og hrífandi.

Svartlyng

Eftir Guðmund Brynjólfsson. Leikstjóri og hljóðmynd: Bergur Þór Ingólfsson. Leikmynd, búningar og gervi: Eva Vala Guðjónsdóttir. Lýsing: Magnús Arnar Sigurðsson og Hafliði Emil Barðason. Sviðshreyfingar: Valgerður Rúnarsdóttir. Leikarar: Sveinn Ólafur Gunnarsson, Sólveig Guðmundsdóttir, Benedikt Karl Gröndal, Valgerður Rúnarsdóttir og Ragnheiður Eyja Ólafsdóttir. GRAL frumsýndi í Tjarnarbíói föstudaginn 21. september 2018.

Já ráðherra

Svartlyng hefst með lögbroti. Meðan ljósin koma upp og leikhópurinn leggur síðustu hönd á leikmyndina með nokkrum klósettpappírsrúllum hljómar Lofsöngur Sveinbjörns Sveinbjörnssonar í bannfærðri djassmeðferð Guðmundar Ingólfssonar úr kvikmyndinni Okkar á milli. Tónlist er mikið notuð í sýningunni, oftast skemmtilega þó að sjaldnast sé jafn auðvelt og í upphafinu að tengja valið efnislega við erindi sýningarinnar. Svo er sjálfstætt rannsóknarefni hvers vegna leikstjórum sýninga með pólitískt erindi, finnst svona brýnt að skjóta misvel útfærðum dansatriðum inn í verk sín nú um stundir. En yfirdrepsskapur og skinhelgi hinnar sjálfshátíðlegu yfirstéttar er viðfangsefni Guðmundar Brynjólfssonar, leikstjórans Bergs Þórs Ingólfssonar og samverkafólks þeirra, svo gönuhlaup Guðmundar Ingólfssonar við flygilinn slá réttan tón.

Það ríkir umsátursástand í ráðuneytinu. Ráðherrann, pólitískur armur Svartlyng-fjölskyldunnar sem á allt og má allt, á fullt í fangi með að fela og/eða endurskoða svartbók eina sem er víst full af leyndarmálum og upplýsingum sem munu koma honum, ríkisstjórninni, fjölskyldunni og Flokknum illa. Og er mögulega týnd. Kannski felst lausnin í að semja hvítbók í stað hennar, til viðbótar við hefðbundinn útúrsnúninga- og undanbragðadans við fjölmiðla. En það hefur sínar afleiðingar að láta hollustu frekar en hæfileika stýra vali á aðstoðarfólki. Fyrir utan að í sýndarheimi eins og íslenskri pólitík er ekki alveg auðvelt að vita hvað er hvítt og hvað svart.

Pólitískt ádeiluleikhús er vandmeðfarið verkfæri. Eitt er nú hvað leikhúsformið er þungt í vöfum og tímafrekt í framleiðslu, sem hentar ekki sérlega vel ef tala á beint inn í samtímann, skoða og skensa ráðamenn meðan skandalarnir eru enn í fersku minni. Annar vandi er sá að litlar líkur eru á að þeir sem ætlunin er að lesa pistilinn leggi á sig leikhúsferð með tilheyrandi fjárútlátum og fyrirhöfn. Stundum gleymist að skúrkarnir eru næstum örugglega fjarverandi og reiðigusur ganga yfir áhorfendur sem langar mest að samsinna öllu sem sagt er, en er stillt upp sem óvinum. Hinar öfgarnar eru líka dauði yfir áhugaverðri kvöldstund. Þá ríkir yfirlætið eitt, engra spurninga er spurt enda allir sammála um svörin og fara sjálfsánægðir og umhugsunarlausir heim.

Það er langt síðan ég sá leiksýningu sneiða eins fimlega hjá þessum skerjum án þess að bleyta um of í eigin púðri og Svartlyng gerir.

Þar kemur ýmislegt til. Bergur Þór er auðvitað einn okkar næmustu leikstjóra og Guðmundur ágætlega að sér í leikhúsi fáránleikans. Hvernig þar er sótt í innantóma og merkingarlausa síbylju þess sem við köllum tjáskipti, en er oftast einhverskonar valdaspil og feluleikur, ekki síst þegar valdamenn tala. Enda eru ræðuhöld og samræður persónanna í senn fráleitar og hrollvekjandi kunnuglegar. Í sama skóla er hægt að læra að nota einfaldar líkingar og bernskt myndmál sem jaðrar við fimmaurabrandara á áhrifaríkan hátt. Þaðan kemur hugmyndin um hendurnar sem fólk er tilbúið að fórna frekar en að svíkja flokkinn, og þaðan koma glerkassar Evu Völu Guðjónsdóttur útlitshönnuðar sem gefa sviðinu form og tákna gegnsæið, og klósettpappírinn sem þjónar fjölbreyttum tilgangi, m.a. sem forgengilegur pappír svart- og hvítbókar.

Annað sem hjálpar er hvernig farsafléttan sem liggur undir byggingu verksins er aldrei látin taka völdin. Fyrir vikið verður aldrei óþægilegt að það stendur greinilega ekki til að leiða hana til lykta á viðtekinn hátt, eða sækja beint í hana kómískt eldsneyti í feluleik og vandræðagang með hin ýmsu leyndarmál flokks og fjölskyldu. Slík nálgun hefði sett erindi sýningarinnar aftar í forgangsröðina og það er alveg ljóst að hér liggur fólki meira á hjarta en svo að það hefði verið ásættanlegt. Eftir hlé, þegar leikslok nálgast verður erfiðara að víkja sér undan kröfunni um lausn fléttunnar. Þá slaknar eilítið á spennunni í sýningunni. Eins þegar tekin eru af öll tvímæli um að hið óræða hneyksli sem persónurnar hafa glímt við lengi vel er sömu ættar og málsmeðferðin á „ærumálinu“ sem sprengdi ríkisstjórn Bjarna Benediktssonar 2017. Frá sjónarhóli fagurfræði leikritunar hefði verið betra að halda þó þeirri óræðni sem ríkir fram að því allt til enda, en sennilega var nokkrum hláturgusum fórnandi fyrir hina óþægilegu og spennuþrungnu þögn sem breiðist yfir salinn þegar þetta blasir loksins við án tvímæla.

Ráðherrann og ráðstýran eru fólk sem rétt nær að halda framhliðinni í skorðum meðan allt leikur á reiðiskjálfi hið innra og Sveinn Ólafur Gunnarsson og Sólveig Guðmundsdóttir eru bæði vel þjálfuð í týpum af því taginu. Það er alltaf stutt í árásargirni ráðherrans hjá Sveini Ólafi, og nefna má tvö glæsileg atriði þegar fer að halla undan fæti í síðari hluta sýningarinnar. Fyrst þegar hann skrúfar frá kynþokkanum og heillar fréttakonu upp úr skónum og frá vitinu, og svo aftur síðar þegar hann afvegaleiðir sömu fréttakonu í beinni útsendingu með því að játa grátklökkur á sig heppilega yfirsjón til að moka yfir alvarlegri ásakanir. Í báðum þessum atriðum fær hann verðugan mótleik frá Valgerði Rúnarsdóttur. Ræða ráðstýru Sólveigar um dætur sínar snemma í verkinu var annað frábært augnablik sem og samskipti hennar við fatlaða gluggaþvottamanninn sem hún á erfitt með að trúa að geti verið Íslendingur. Þór Tulinius skapar þar dásamlegan kall. Benedikt Karl Gröndal er kostulegur sem tækifærissinnað fórnarlamb aðstæðna og harmur hans yfir að vera fluttur yfir í umhverfisráðuneytið verður í minnum hafður. Þá er ótalin Ragnheiður Eyja Ólafsdóttir sem hnýtir endahnút sýningarinnar á táknrænan hátt og minnir á að þrátt fyrir allan galgopaskapinn og fyndnina er dauðans alvara á bak við Svartlyng. Rammpólitískt og hraðsoðið ádeiluverk sem virkar.