Svartlyng

Eftir Guðmund Brynjólfsson. Leikstjóri og hljóðmynd: Bergur Þór Ingólfsson. Leikmynd, búningar og gervi: Eva Vala Guðjónsdóttir. Lýsing: Magnús Arnar Sigurðsson og Hafliði Emil Barðason. Sviðshreyfingar: Valgerður Rúnarsdóttir. Leikarar: Sveinn Ólafur Gunnarsson, Sólveig Guðmundsdóttir, Benedikt Karl Gröndal, Valgerður Rúnarsdóttir og Ragnheiður Eyja Ólafsdóttir. GRAL frumsýndi í Tjarnarbíói föstudaginn 21. september 2018.

Já ráðherra

Svartlyng hefst með lögbroti. Meðan ljósin koma upp og leikhópurinn leggur síðustu hönd á leikmyndina með nokkrum klósettpappírsrúllum hljómar Lofsöngur Sveinbjörns Sveinbjörnssonar í bannfærðri djassmeðferð Guðmundar Ingólfssonar úr kvikmyndinni Okkar á milli. Tónlist er mikið notuð í sýningunni, oftast skemmtilega þó að sjaldnast sé jafn auðvelt og í upphafinu að tengja valið efnislega við erindi sýningarinnar. Svo er sjálfstætt rannsóknarefni hvers vegna leikstjórum sýninga með pólitískt erindi, finnst svona brýnt að skjóta misvel útfærðum dansatriðum inn í verk sín nú um stundir. En yfirdrepsskapur og skinhelgi hinnar sjálfshátíðlegu yfirstéttar er viðfangsefni Guðmundar Brynjólfssonar, leikstjórans Bergs Þórs Ingólfssonar og samverkafólks þeirra, svo gönuhlaup Guðmundar Ingólfssonar við flygilinn slá réttan tón.

Það ríkir umsátursástand í ráðuneytinu. Ráðherrann, pólitískur armur Svartlyng-fjölskyldunnar sem á allt og má allt, á fullt í fangi með að fela og/eða endurskoða svartbók eina sem er víst full af leyndarmálum og upplýsingum sem munu koma honum, ríkisstjórninni, fjölskyldunni og Flokknum illa. Og er mögulega týnd. Kannski felst lausnin í að semja hvítbók í stað hennar, til viðbótar við hefðbundinn útúrsnúninga- og undanbragðadans við fjölmiðla. En það hefur sínar afleiðingar að láta hollustu frekar en hæfileika stýra vali á aðstoðarfólki. Fyrir utan að í sýndarheimi eins og íslenskri pólitík er ekki alveg auðvelt að vita hvað er hvítt og hvað svart.

Pólitískt ádeiluleikhús er vandmeðfarið verkfæri. Eitt er nú hvað leikhúsformið er þungt í vöfum og tímafrekt í framleiðslu, sem hentar ekki sérlega vel ef tala á beint inn í samtímann, skoða og skensa ráðamenn meðan skandalarnir eru enn í fersku minni. Annar vandi er sá að litlar líkur eru á að þeir sem ætlunin er að lesa pistilinn leggi á sig leikhúsferð með tilheyrandi fjárútlátum og fyrirhöfn. Stundum gleymist að skúrkarnir eru næstum örugglega fjarverandi og reiðigusur ganga yfir áhorfendur sem langar mest að samsinna öllu sem sagt er, en er stillt upp sem óvinum. Hinar öfgarnar eru líka dauði yfir áhugaverðri kvöldstund. Þá ríkir yfirlætið eitt, engra spurninga er spurt enda allir sammála um svörin og fara sjálfsánægðir og umhugsunarlausir heim.

Það er langt síðan ég sá leiksýningu sneiða eins fimlega hjá þessum skerjum án þess að bleyta um of í eigin púðri og Svartlyng gerir.

Þar kemur ýmislegt til. Bergur Þór er auðvitað einn okkar næmustu leikstjóra og Guðmundur ágætlega að sér í leikhúsi fáránleikans. Hvernig þar er sótt í innantóma og merkingarlausa síbylju þess sem við köllum tjáskipti, en er oftast einhverskonar valdaspil og feluleikur, ekki síst þegar valdamenn tala. Enda eru ræðuhöld og samræður persónanna í senn fráleitar og hrollvekjandi kunnuglegar. Í sama skóla er hægt að læra að nota einfaldar líkingar og bernskt myndmál sem jaðrar við fimmaurabrandara á áhrifaríkan hátt. Þaðan kemur hugmyndin um hendurnar sem fólk er tilbúið að fórna frekar en að svíkja flokkinn, og þaðan koma glerkassar Evu Völu Guðjónsdóttur útlitshönnuðar sem gefa sviðinu form og tákna gegnsæið, og klósettpappírinn sem þjónar fjölbreyttum tilgangi, m.a. sem forgengilegur pappír svart- og hvítbókar.

Annað sem hjálpar er hvernig farsafléttan sem liggur undir byggingu verksins er aldrei látin taka völdin. Fyrir vikið verður aldrei óþægilegt að það stendur greinilega ekki til að leiða hana til lykta á viðtekinn hátt, eða sækja beint í hana kómískt eldsneyti í feluleik og vandræðagang með hin ýmsu leyndarmál flokks og fjölskyldu. Slík nálgun hefði sett erindi sýningarinnar aftar í forgangsröðina og það er alveg ljóst að hér liggur fólki meira á hjarta en svo að það hefði verið ásættanlegt. Eftir hlé, þegar leikslok nálgast verður erfiðara að víkja sér undan kröfunni um lausn fléttunnar. Þá slaknar eilítið á spennunni í sýningunni. Eins þegar tekin eru af öll tvímæli um að hið óræða hneyksli sem persónurnar hafa glímt við lengi vel er sömu ættar og málsmeðferðin á „ærumálinu“ sem sprengdi ríkisstjórn Bjarna Benediktssonar 2017. Frá sjónarhóli fagurfræði leikritunar hefði verið betra að halda þó þeirri óræðni sem ríkir fram að því allt til enda, en sennilega var nokkrum hláturgusum fórnandi fyrir hina óþægilegu og spennuþrungnu þögn sem breiðist yfir salinn þegar þetta blasir loksins við án tvímæla.

Ráðherrann og ráðstýran eru fólk sem rétt nær að halda framhliðinni í skorðum meðan allt leikur á reiðiskjálfi hið innra og Sveinn Ólafur Gunnarsson og Sólveig Guðmundsdóttir eru bæði vel þjálfuð í týpum af því taginu. Það er alltaf stutt í árásargirni ráðherrans hjá Sveini Ólafi, og nefna má tvö glæsileg atriði þegar fer að halla undan fæti í síðari hluta sýningarinnar. Fyrst þegar hann skrúfar frá kynþokkanum og heillar fréttakonu upp úr skónum og frá vitinu, og svo aftur síðar þegar hann afvegaleiðir sömu fréttakonu í beinni útsendingu með því að játa grátklökkur á sig heppilega yfirsjón til að moka yfir alvarlegri ásakanir. Í báðum þessum atriðum fær hann verðugan mótleik frá Valgerði Rúnarsdóttur. Ræða ráðstýru Sólveigar um dætur sínar snemma í verkinu var annað frábært augnablik sem og samskipti hennar við fatlaða gluggaþvottamanninn sem hún á erfitt með að trúa að geti verið Íslendingur. Þór Tulinius skapar þar dásamlegan kall. Benedikt Karl Gröndal er kostulegur sem tækifærissinnað fórnarlamb aðstæðna og harmur hans yfir að vera fluttur yfir í umhverfisráðuneytið verður í minnum hafður. Þá er ótalin Ragnheiður Eyja Ólafsdóttir sem hnýtir endahnút sýningarinnar á táknrænan hátt og minnir á að þrátt fyrir allan galgopaskapinn og fyndnina er dauðans alvara á bak við Svartlyng. Rammpólitískt og hraðsoðið ádeiluverk sem virkar.

Ronja ræningjadóttir

Eftir Astrid Lindgren. Leikgerð: Annina Enckell. Tónlist og söngtextar: Sebastian. Þýðing leiktexta: Þorleifur Hauksson. Þýðing söngtexta: Böðvar Guðmundsson. Leikstjórn: Selma Björnsdóttir. Tónlistarstjórn og útsetningar: Hjörtur Ingvi Jóhannsson. Danshöfundar: Birna Björnsdóttir og Auður B. Snorradóttir. Leikmynd: Finnur Arnar Arnarson. Búningar: María Th. Ólafsdóttir. Lýsing: Ólafur Ágúst Stefánsson. Myndband: Ingi Bekk. Hljóðmynd: Aron Þór Arnarsson og Kristinn Gauti Einarsson. Leikarar: Salka Sól Eyfeld, Sigurður Þór Óskarsson, Örn Árnason, Vigdís Hrefna Pálsdóttir, Baldur Trausti Hreinsson, Edda Arnljótsdóttir, Edda Björgvinsdóttir, Oddur Júlíusson, Bjarni Snæbjörnsson, Þórey Birgisdóttir, Björn Ingi Hilmarsson, Sölvi Viggósson Dýrfjörð og fleiri. Frumsýning á Stóra sviði Þjóðleikhússins 15. september 2018.

Kjarnakona verður til

Af öllu því fjölmarga sem Astrid Lindgren var til lista lagt er ég ekki frá því að hennar helsti styrkur sé hvernig hún skrifar um hugrekki. Hvers vegna það er nauðsynlegt, hvernig það birtist í breytni okkar og, síðast en ekki síst, hvernig við temjum okkur það. Þess vegna er Lína langsokkur fyrirmynd en Superman til dæmis ekki; við dáumst að ofurkröftum og fögnum afrekunum sem þeir vinna mögulega, en það er staðfastur ásetningur hennar að vera hún sjálf og lifa á eigin forsendum sem heillar öðru fremur, og sem við viljum að börnin okkar tileinki sér. Svona innan marka góðra siða að sjálfsögðu. Þess vegna er Snúður líka okkar maður í Nangijala. Í honum sjáum við það undraeðli hugrekkisins að birtast skýrast þegar sá sem sýnir það upplifir það ekki, en breytir engu að síður rétt í erfiðum aðstæðum.

Og þess vegna er Ronja Matthíasardóttir kannski eindregnasta fyrirmyndin í öllum þessum ótrúlega sagnasjóði, þessu einstaka persónugalleríi. Þessar makalausu æfingar hennar í að detta ekki ofan í Helvítisgjána, sem auðvitað geta ekkert farið fram annars staðar en á barmi hennar, og hljóta að fela í sér hættuna sem forðast ber. Er ekki líka dásamlegt að jafnvel ofvaxna barnið Matthías skuli skilja þetta og hleypa dóttur sinni út í skóginn, þrátt fyrir allar vel þekktar hættur hans, með þau heilræði ein að vopni að passa sig og standa sig? Dramað hefst síðan þegar þetta sama hugrekki sem Ronja hefur fengið að byggja upp í glímunni við náttúru og yfirnáttúru í skóginum gefur henni kraft til að gera tvær uppreisnir gegn föður sínum. Hafna óréttlátum lífsháttum hans fyrst og harðýðgi og yfirráðum svo. Gerir það sem hún þarf að gera, því annars er maður bara lítið skítseiði, eins og Jónatan Ljónshjarta, bróðir hennar í öðrum heimi, orðaði það svo eftirminnilega.

Þessi meginþráður sögunnar um Ronju, togstreita dóttur og föður og þróun sambandsins við Birki Borkason, er einstakur í höfundarverki Lindgren, í það minnsta í fantasíudeildinni. Hann er líka kannski það eina í þessum bókum sem er beinlínis á heimavelli leikhússins. Skoðun á samskiptum fólks. Þar skína líka túlkendur helstu hlutverka í uppfærslu Þjóðleikhússins að þessu sinni. Útgeislun og óstýrlátur kraftur Sölku Sólar Eyfeld þýðir að hún er eins og sköpuð í titilhlutverkið og samleikur þeirra Sigurðar Þórs Óskarssonar í hlutverki Birkis er fallega útfærður, hjarta sýningarinnar sem slær af krafti fyrir allra augum. Það gustar líka af Erni Árnasyni í hlutverki Matthíasar, en kemur nokkuð á óvart hvað hann sýnir okkur lítið af kjánanum og karlabarninu, sem gerir Matthías svo hlægilegan og ég hefði fyrirfram haldið að yrði grunntónn túlkunar þessa tiltekna leikara. Eins er lágstemmd hófstilling áhrifamikill grunntónn í fallegri túlkun Eddu Björgvinsdóttur á Skalla-Pésu (en af hverju ekki Skalla-Petra?). Vigdís Hrefna Pálsdóttir er síðan glæsileg sem Lovísa, hin mynduga rödd skynsemi og heilbrigðrar hlýju í óstýrlátum og hávaðasömum karlaheimi Matthíasarborgar. Því þetta er óneitanlega karlaheimur, þótt fáeinir ræningjar hafi undirgengist dramatúrgíska kynskiptaaðgerð, eins og tíðarandinn kallar sem betur fer á.

Leikhúsið blómstrar þegar það stillir persónulegum átökum og sálrænum þroskaferlum upp fyrir framan okkur. Það er hins vegar svo margt annað sem þarf að gera skil í þessari sögu sem leikhús á í brösum með: Landslag og veður. Yfirnáttúrulegar verur. Og svo auðvitað hinar ógurlegu náttúruhamfarir sem verkið hefst á. Bíótæknin getur þetta, en hvorki hún né leiksviðið hafa samt roð við ímyndunarafli lesandans. Hér er öllu tjaldað til af tækni stóra sviðsins: hringsviðið snýst, ljósaróbótarnir sömuleiðis, flugkerfið þeytir skógarnornum um loftin blá og hljóðkerfið í (fullmiklum) botni. Og já, Matthíasarborg klofnar með bauki og bramli í upphafi sýningarinnar. Fáir leikstjórar standa Selmu Björnsdóttur á sporði við að halda stuðboltanum á lofti og sýningin er keyrð áfram af miklum krafti og gleði, rækilega undirstrikað með stomp- og fimleikainnblásnum dönsum Birnu Björnsdóttur og Auðar B. Snorradóttur. Samt læddist að þessum áhorfanda sá grunur að með þessari viðteknu nálgun barnastórsýninga væri leikhúsið að heyja tapað stríð á vígvelli keppinautarins. Leikhús verður aldrei bíó. Ætli leiklausnir sem virkja ímyndunarafl áhorfandans myndu kannski virka betur en tilraunir til að koma í staðinn fyrir það? Gæti leikgerð sem setti samskipti aðalpersónanna framar í forgangsröðina, gæfi tilfinningum og drama meira pláss, náð sterkari tökum á okkur?

Þetta er þriðja uppfærsla söngleiks Anninu Enckell og Sebastians á íslensku atvinnusviði. Í leikskrá kemur fram að fjölmargar aðrar leikgerðir séu til og að mínu mati er engin ástæða til að festa þessa í sessi sem einhvers konar klassík. Það er sagan sem er sígild, ekki þessi tiltekna útfærsla hennar. Það háir henni til dæmis nokkuð hvað tónlist Sebastians er óeftirminnileg og karakterlaus. Það segir sína sögu að ekkert laganna hefur fest sig á viðlíka hátt í sameiginlegt tónminni okkar og titillög leikgerðanna um Emil í Kattholti og Línu. Það sem verra er: lögin eru nánast öll almennir stemningarsöngvar, óbundnir kringumstæðum persónanna sem hefja upp raust sína og vinna engan veginn vinnuna sína sem hluti af sögunni, eins og söngleikjalög eiga að gera og er sterkasta vopn formsins. Flutningur tónlistarinnar er á hinn bóginn til mikils sóma hér, bæði undirleikur og söngur. Salka og Sigurður blómstra en þó kannski öðrum fremur Vigdís Hrefna, ekki síst í úlfasöngnum, eftirminnilegasta lagi verksins. Í fjörugum hópsöngvunum hefði þurft að gefa röddunum meira vægi í hljóðmyndinni svo orðaskil heyrðust, jafnvel tempra líka óhóflegan hljóðstyrkinn. Mögulega hoppa aðeins minna. Effektar og hljóðjafnvægi gerðu líka rassálfum, skógarnornum og grádvergum erfitt fyrir í sínum lögum, en ungu leikararnir í þeim gervum bættu það upp með kröftugri nærveru og frábærum hreyfingum.

Leikmynd Finns Arnars Arnarsonar er augnayndi mikið, rómantísk og ríkulega skreytt og skapar ótal leikrými í samspili við hringsvið og lýsingu Ólafs Ágústs Stefánssonar og nýtt af fimu öryggi af leikstjóranum. Óhjákvæmilega kom skógurinn heldur illa út úr jafnvægislistinni við að gefa ólíkum athafnasvæðum Ronju rými. Eitt veglegt kirsuberjatré í þrengslum milli kletta gefur eiginlega frekar tilfinningu fyrir snotrum lystigarði en dulmögnuðum skógi með hættum og refilstigum við hvert fótmál. Búningar Maríu Th. Ólafsdóttur styðja, líkt og kastalaveggir Finns Arnars, hina viðteknu mynd af þessum fortíðar- og fantasíuheimi sem texti bókarinnar og myndir Ilons Wikland hafa galdrað fram í huga lesenda, kynslóð fram af kynslóð.

Í Ronju ræningjadóttur er öllu vopnabúri stóra sviðsins tjaldað til, sem sýnir virðingu hússins fyrir yngstu skjólstæðingum sínum. Mögulega hefði Þjóðleikhúsið mátt fylgja fordæmi söguhetjunnar og sýna meira hugrekki í efnistökum og nálgun en það er þó enginn efi að þar í salnum mun fjöldi barna skemmta sér, taka andköf af spennu og ískra af hlátri næstu mánuðina.