Brot úr hjónabandi

Eftir Ingmar Bergman. Íslensk þýðing: Þórdís Gísladóttir. Leikstjórn og leikgerð: Ólafur Egill Egilsson. Leikmynd og búningar: Ilmur Stefánsdóttir. Lýsing: Kjartan Þórisson. Tónlist: Barði Jóhannsson. Hljóð: Baldvin Þór Magnússon. Myndband: Elmar Þórarinsson. Leikgervi: Margrét Benediktsdóttir. Leikarar: Björn Thors og Unnur Ösp Stefánsdóttir. Frumsýning á Litla sviði Borgarleikhússins föstudaginn 4. nóvember 2016.

Haltu mér slepptu mér

„Að óska þess að allt verði alltaf eins og það er núna“ er skilgreining Maríönnu á hamingjunni í upphafi. Segja má að þetta sé það sem heitir á alþjóðamálinu „jinx“, nokkurskonar ranghverf áhrínisorð. Því upp frá þessu rekur verkið hrun hjónabands þeirra Jóhanns, kryfur ástæður þess og tilraunir þeirra hvors um sig til að fóta sig í nýrri tilveru.

Í Brotum úr hjónabandi vinnur Ingmar Bergman úr hinni miklu raunsæishefð Ibsens og Strindbergs á sinn hátt. Hann stillir sínu hversdagslega fólki upp við krossgötur, leggur fyrir það óleysanlegar þrautir, hnúta sem ekki verða leystir og skoðar hvað gerist þegar höggvið er á þá.
Aðallega lætur hann fólkið tala. Og af því hann er að skoða augnablik í kringum stórar ákvarðanir og straumhvörf í lífi þess fer lítið fyrir hversdagshjali. Hér er fólk ekki að spjalla um veðrið og láta sér leiðast meðan lífið þýtur hjá að hætti raunsæishefðar Tsékovs. Það þarf að ræða stóru málin: ástina, hamingjuna, traustið, kynlífið. Þetta er ákaflega sérvalin sneið af raunveruleika þessara vel stæðu og vel menntuðu millistéttarhjóna. Það hefur reyndar þá sérkennilegu afleiðingar að við fáum ekki mjög heildstæða mynd af persónunum sem slíkum, kynnumst þeim ekki við „hversdagslegar aðstæður“. Það er varla að við getum lagt neinn trúnað á það sem þau segja hvort um annað, eða um eigið innra líf. Allt verður að skoðast í ljósi hinna krefjandi aðstæðna, baráttunnar sem stendur óslitið frá því Jóhann tilkynnir eiginkonu sinni að hann sé á förum.

Þetta er, eðli málsins samkvæmt, enn meira áberandi í tveggja tíma sviðsgerð en í upprunalegu sex tíma sjónvarpsútgáfunni, þar sem tími og rúm gefst fyrir fyllri myndasmíð, meðal annars samskipti við annað fólk. Það er eftirsjá að mörgu sem fer forgörðum við flutninginn upp á svið.
Annað sem líður fyrir formið er tilfinningin fyrir framrás tímans, árin sem líða frá því við hittum þau Jóhann og Maríönnu fyrst þar til þau ná lendingu sinni í lokin. Ekkert er gert í gervum, útliti eða líkamsmáli sem hjálpar til við þetta, enda óhægt um vik með leikarana báða á sviðinu nánast allan tímann. Sjálf senuskiptin eru sköpuð með því að láta persónurnar ávarpa salinn og greina frá hvar við grípum næst niður. Þetta er einföld og hagkvæm lausn á formvandanum sem skapast þegar efni er flutt af skjá á svið, en virkaði truflandi á mig. Verkið fékk á sig ankannalegan „upprifjunarblæ“, sem vann enn frekar gegn upplifun af því að langur tími liði. Ekki veit ég hvort Bergman gerði ráð fyrir þessari aðferð eða hvort hún er frá aðstandendum sýningarinnar komin, fyrir liggur að handritið er „leikgerð“ leikstjórans Ólafs Egils Egilssonar á handriti Bergmans. Alla vega fannst mér þetta ekki góð lausn.

Þau Björn Thors og Unnur Ösp Stefánsdóttir eru eins og fiskar í vatni í þessum texta, skapa afar sannfærandi persónur þegar á heildina er litið og ná sterkri innlifun og öruggum samleik þrátt fyrir áðurnefnd uppbrot. Áhrifarík augnablik þar sem kvikan sést kvikna oft þessa rúmu tvo tíma sem sýningin stendur. Samfélagsbreytingar og þróun í stöðu kynjanna vinnur á hinn bóginn á móti leikurunum, dregur úr áhrifamætti verksins í heild. Ef til vill má rekja það til þess hve sjálfsörugg og kröftug Maríanna verður strax frá upphafi í túlkun Unnar. Þetta er sannfærandi gert og trúverðugt að þessi velgengniskona hafi þetta yfirbragð, en fletur óneitanlega út ferðalag Maríönnu í gegnum þann sjálfsþroska sem verkið greinir frá. Eins má sennilega túlka þann hlátur sem óspart hljómaði í salnum á frumsýningunni yfir tilsvörum og látæði Jóhanns sem vitnisburð um að afstaða hans til eiginkonu sinnar og eigin tilvistarvanda sé ansi hreint karlrembulituð. En hitt er líka ljóst að Björn Thors sækir sumt af þessum hlátrum með sinni umtalsverðu gamanleikarafimi, með tímasetningum og mótun setninga. Hvort það er hlátursins virði í samhengi innihalds verksins er svo annað mál. Sama má segja um þá einkennilegu ákvörðun að hafa Jóhann áberandi drukkinn í fyrsta atriði eftir hlé, þar sem hann heimsækir Maríönnu í fyrsta sinn eftir að hann gekk á dyr á vit ástkonu sinnar. Ekkert í textanum styður þessa lögn, og afstaða Maríönnu til hans í kringumstæðunum verður fyrir vikið eiginlega alveg óskiljanleg.

Að frátöldum þessum aðfinnslum eru tök Ólafs Egils á flæði og heildarhugsun sýningarinnar til fyrirmyndar. Praktískt séð tekst flutningur verksins til hins tölvu- og snjalltækjavædda nútíma prýðilega.

Umgjörð Ilmar Stefánsdóttur er ágætlega heppnuð. Bakveggirnir fallegir í sínum skandinavíska léttleika og búa til hæfilega gisinn bakgrunn fyrir falleg myndverk Elmars Þórarinssonar. Ég veit reyndar ekki hvað þúfurnar sem þekja sviðið í fyrri hluta sýningarinnar eiga að segja mér, og er almennt frekar lítið fyrir að leikmyndir reyni að segja mér eitthvað mikið og merkilegt. En sem umgjörð fyrir líf persónanna og túlkun leikaranna er þetta prýðilegt verk.

Það er nokkuð óvenjulegt að hér rati upp á svið áratugagamalt erlent verk sem tæpast telst til „kanónunnar“ – klassískra verka sem tekin eru til meðferðar aftur og aftur í krafti erindis síns, vinsælda eða listrænnar dýptar. Helstu ástæðurnar fyrir því að setja Brot úr hjónabandi á svið hér og nú eru að þau gefa tveimur af hæfileikaríkum leikurum okkar tækifæri til að sýna hvað í þeim býr. Það gera þau og fyrir vikið á áhugafólk um framúrskarandi leik fyllsta erindi í Borgarleikhúsið næstu vikurnar.

Extravaganza

Eftir Sölku Guðmundsdóttur. Leikstjórn: Ragnheiður Skúladóttir. Leikmynd: Brynja Björnsdóttir. Búningar: Þórunn Elísabet Sveinsdóttir. Lýsing: Ólafur Ágúst Stefánsson. Tónlist og hljóðmynd: Ólafur Björn Ólafsson. Leikarar: Aðalbjörg Árnadóttir, Hannes Óli Ágústsson, María Heba Þorkelsdóttir og Sveinn Ólafur Gunnarsson. Frumsýning á Nýja sviði Borgarleikhússins föstudaginn 28. október 2016. Rýnt í aðra sýningu laugardaginn 29. október.

Nútíminn er lundi

Salka Guðmundsdóttir heldur ótrauð áfram að skoða leiðir til að láta leikhúsið tala við og skoða okkar nánasta samtíma. Það er gott, önnur réttlæting fyrir tilvist leikhússins er vandfundin.

Að þessu sinni verða tvö áberandi einkenni síðustu ára henni að meginefni: ferðamannasprengjan með öllum sínum skammsýna gullgreftri og svo andlitslaus valdataka fasteignafélaga og ábyrgðarlaus gróðahyggja almennt.

Félagsleg blokk lendir í eignasafni andlitslauss fasteignarisa sem flæmir íbúana á brott og breytir húsakynnunum í verulega frumstætt hótel, Puffin etc., með einum starfsmanni: öryrkjanum Lýdíu. Hún virðist eiga að ganga þar í öll störf undir eftirliti hins ábúðarmikla Júlíusar, fulltrúa gráðuga fasteignabáknsins Porcellusar, launalaust gegn því að fá að halda sinni íbúð. Lýdía er á fullu í sjálfsrækt og markþjálfun að nútímahætti undir leiðsögn orku- og klisjubombunnar Solveigar en villist af þeirri leið þegar hún uppgötvar feluleigjandann G.Núma, uppflosnaðan sagnfræðinema með hinar aðskiljanlegustu raskanir, í geymslunni. Hann hefur í smíðum gríðarlega Reykjavíkurrevíu í anda blómaskeiðsins sem það merka form átti um miðja síðustu öld. En blokkin er að hruni komin, kapítalistagrísirnir í Porcellus svífast einskis og það er óhreint mjöl í pokahorni Solveigar, allavega í orkuteinu sem karríerkonan er að láta Lýdíu pranga inn á fólk til að komast með á pepphátíðina Extravaganza í Düsseldorf.

Þó verkið tali beint inn í lundafylltan samtímann er sterklega reynt að staðsetja okkur í fortíðinni. Það er t.d. gert með fornfálegum húsgögnunum í leikmynd Brynju Björnsdóttur. Hér er notast við snúrusíma og enginn minnist á samfélagsmiðla, ekki einu sinni þegar einmanaleika og vinaleysi ber á góma. Hljóðkerfi blokkarinnar er kassettudrifið, kostulegar næturútvarpssenur Lýdíu eru eitt það skemmtilegasta í sýningunni. Og revían fjallar m.a. um borgarstjórahringekjuna í kringum REI-málið, muni einhver eftir því. En samt er viðfangsefnið nákvæmlega samtíminn. Þetta virðist vera vísvitað hjá höfundi, en ég næ ekki sambandi við hvað þetta á að þýða.

Það eru ýmis leikhúsform og stílbrögð reynd og nýtt í leikritinu og sýningunni. Kringumstæðurnar og ógnin að utan eru beint upp úr handbók absúrdleikhússins og fyrrnefnd tímaóreiða undirstrikar þann andblæ. Það brestur stundum á með sálfræðilegu raunsæi með ljóðrænu yfirbragði í samskiptum Lýdíu og Núma, en svo er þarna líka farsaþráður, þar sem þau skötuhjúin reyna að fela revíuáform sín fyrir útsendara Porcellusar, m.a. með því að ljá Núma þýskt ríkisfang. Leikmyndin er líka farsaættuð, með sínum hurðaríka bakvegg.

Og svo er náttúrulega revíuformið sjálft.

Reyndar fer revían sérkennilega illa út úr þessu sambýli. Henni er ýtt yfir í það hlutverk að vera spaugilegt viðfangsefni frekar en gild aðferð í nútímaleikhúsi. Extravaganza á þá klemmu sameiginlega með Djöflaeyjunni í Þjóðleikhúsinu að það er eins og höfundana langi að vinna með form (revíu hér, söngleik þar) sem þeir hafa ekki fyllilega á valdi sínu og – það sem verra er – hafi ekki nema takmarkaða trú á.

Hér verður það beinlínis ein af þungamiðjum sýningarinnar að skopstæla viðvaningslega tilburði persónanna til að tjá sig í gamanvísum. Sem er í sjálfu sér ekkert alveg óskemmtilegt. Verra er að það er eiginlega ómögulegt að sjá hvers vegna við ættum að vilja beina sjónum okkar og aðhlátri í þessa átt. Að flissa að máttvana tilraunum fúskara til að setja fram góðlátlega ádeilu á níræðu og smáðu leikhúsformi. Er það brýnt erindi í verki sem að öðru leyti er með hin ýmsu samfélagsmein undir? Það þarf þá að vera verulega fyndið, sem það er ekki hér. Svolítið spaugilegt en ekki nægjanlega.

Þessi samþætting gengur sem sagt ekki nógu vel upp. Sundurgerð í formi og stíl er alls ekki sjálfkrafa uppskrift að vandræðum en hér tekst ekki að láta hin ólíku efnistök njóta sín í sambýlinu og skila okkur áhugaverðri sýn. Fyndnin er ekki nógu fyndin, bitið ekki nógu beitt.

Leikhópurinn nær ekki að bæta spennandi vídd við efniviðinn. Skila ágætu verki, en ögn fyrirsjáanlegu. María Heba Þorkelsdóttir hefur áður sýnt að henni lætur vel að sýna okkur velmeinandi en pínu ráðvilltar konur með lága valdastöðu. Lýdía er sú persóna sem kemst næst því að vera í þrívídd og er hér í öruggum höndum. Eins er um Júlíus hjá Hannes Óla Ágústssyni. Hrokagikkir með hæpna innistæðu fyrir valdi sínu eru hans heimavöllur. Auðvitað finnur Sveinn Ólafur Gunnarsson leiðir til að gera taugabúnt eins og G.Núma sannfærandi, brjóstumkennanlegan og hlægilegan. Og Aðalbjörg Árnadóttir finnur flesta kæki sem „prýða“ hressa leiðtoga í markaðsdrifnum sjálfshjálpariðnaðinum og nýtir þá vel.

En þó týpurnar standi fyrir sínu virkaði samleikurinn stirður og óöruggur á annarri sýningu. Meiri nákvæmni og nostur við smáatriði hefði hjálpað. Sviðsetningin virkar frumstæð. Hið breiða en grunna leikrými takmarkaði möguleika og skapaði einsleitni í staðsetningum og samleik. Fjölmargar hurðir á bakvegg skapa möguleika á óvæntum uppbrotum og voru dálítið nýttar þannig, en nokkuð skorti á öryggi í þeim atriðum og kannski fleiri og fjölbreyttari útfærslur. Hér hefði bæði þurft fastari tök og fleiri hugmyndir frá leikstjóranum Ragnheiði Skúladóttur. Ég gæti líka trúað að úrvinnsla sem hefði nýtt samband sviðs og salar betur, í revíuandanum, hefði hjálpað verkinu, þó það sé vissulega að miklu leyti skrifað með traustan fjórða vegg í huga.

Tónlistarflutningur er oftast vísvitandi klaufalegur, en það óöryggi smitaðist líka yfir upphafs- og lokaatriði sem ættu að standa utan revíuskopstælingarinnar.

Það er mörgum boltum kastað á loft í Extravaganza bæði hvað varðar form og innihald, handrit og úrvinnslu á sviðinu. Meiri tími, yfirvegun og yfirlega hefði trúlega skilað áhrifameira verki, þó margt sé sniðugt og sýni hvert stefnt var. Hugsanlega hefði hluti þeirrar vinnu falist í að velja og hafna bæði viðfangsefnum og meðulum. Líklega hefði Borgarleikhúsð átt að standa af meiri ábyrgð og fagmennsku að baki opinbers leikskálds síns.

En við verðum að bíða enn um stund eftir skotheldum gamanleik um glóruleysi gróðapunganna á ferðamannaakrinum og kvikindislegri afhjúpun siðleysingja í fasteignabraski.

Ætli revíuformið myndi kannski henta?