Ásta

Leikverk byggt á höfundarverki Ástu Sigurðardóttur. Handrit og leikstjórn: Ólafur Egill Egilsson. Dramatúrg og aðstoðarleikstjóri: Andrea Elín Vilhjálmsdóttir. Tónlist: Guðmundur Óskar Guðmundsson og Matthildur Hafliðadóttir. Tónlistarstjórn: Guðmundur Óskar Guðmundsson. Leikmynd: Sigríður Sunna Reynisdóttir. Búningar: Sigríður Sunna Reynisdóttir og Sigurbjörg Stefánsdóttir. Lýsing: Halldór Örn Óskarsson. Myndbandshönnun: Steinar Júlíusson. Hljóðhönnun: Aron Þór Arnarsson og Guðmundur Óskar Guðmundsson. Sviðshreyfingar: Katrín Mist Haraldsdóttir. Hljómsveit: Guðmundur Óskar Guðmundsson, Matthildur Hafliðadóttir, Rögnvaldur Borgþórsson og Svanhildur Lóa Bergsveinsdóttir. Leikarar: Birgitta Birgisdóttir, Aðalbjörg Þóra Árnadóttir, Gunnar Smári Jóhannesson, Oddur Júlíusson, Hákon Jóhannesson og Steinunn Arinbjarnardóttir. Frumsýning í Kassanum í Þjóðleikhúsinu föstudaginn 17. september 2021.

Kona stígur fram

Á sínu gullna skeiði hefur Ásta Sigurðardóttir borið af öllum. Klárust, orðheppnust, flinkust, frökkust, fallegust. Hreinlega best í öllu. Síðast en ekki síst nútímalegust. 

Hvernig gat það eiginlega gerst? Kotbóndadóttir úr Kolbeinsstaðahreppnum, alin upp á Eddukvæðum og brennisteinsríkari hlutum Biblíunnar með skyrinu og slátrinu. Og hvernig gat svo hitt gerst; að allir þessir mannkostir og möguleikar brynnu upp og koðnuðu síðan niður? Hvorki lífeðlisfræðilegar tilgátur um alkóhólfíkn, inngróið samfélagslegt óréttlæti um miðja síðustu öld né sálfræðikenningar um afleiðingar sífellds umtals og fordæmandi gláps fullægja okkur. Kannski viljum við bara fá að syrgja í friði allar sögurnar sem aldrei voru skrifaðar, óristu dúkana og hversdagslegu lífshamingjuna sem stundum virðist vera innan seilingar og okkur langar svo að hefði getað orðið hlutskipti hennar.

Leikverk og sýning Ólafs Egils Egilssonar ætlar sér ekki að leysa neinar af þessum gátum. Nema kannski með því að leggja spilin á borðið enn einu sinni og leyfa okkur að horfa á mynstrið myndast. Rifja upp fyrir þeim sem þekkja og kynna magnaðan kima fyrir hinum. Verkið byggir á heimildarvinnu og rannsóknum, lestri smásagnanna og annarra texta Ástu, grúski í bréfum og opinberum skjölum og viðtölum við fólk. Vafalaust hafa þau Ólafur og Andrea Elín Vilhjálmsdóttir dramatúrg haft mikinn stuðning af „Minn hlátur er sorg“, ágætri bók Friðriku Benónýsdóttur um Ástu frá 1992 sem nú hefur verið endurútgefin.

Þetta tekst þegar á allt er litið harla vel. Stundum, sérstaklega í fyrri hlutanum, er eins og einhverntíman hafi staðið til að þetta væri einhverskonar stórsjó í anda Þreks og tára, með helmingi fleiri leikurum, hringsviðinu á yfirsnúningi og tíðarandanum í aðalhlutverki. En fljótlega þrengist sjónarhornið um Ástu, samferðafólk hennar í bóhemalífinu og hvernig allt sem hún gerir virðist stuða og ógna kyrrstöðunni og siðgæðinu. Módelstörfin auðvitað, en líka einfaldlega plássið sem hún tekur sér. Og svo stóra bomban, smásagan „Sunnudagskvöld til mánudagsmorguns“, sem engum dettur í hug annað en sé sannsöguleg, að þarna hafi höfundurinn „stigið fram“ eins og það er kallað í nútímanum, og eins og nú má ekki á milli sjá hvort er ljótari synd; að afhjúpa ofbeldi tæpitungulaust eða nefna ekki nöfn. 

Úrvinnsla Ólafs Egils og hans fólks á sögunni frægu, sem er fléttuð saman við hina grimmilegu hrollvekju „Dýrasögu“, er áhrifarík og snjöll. Þaðan liggur leið Ástu að mestu niður á við með stuttu sælutímabili og barnaláni í Kópavogi, og áhrifamáttur sýningarinnar og tök hópsins á efninu styrkist að sama skapi. Lokin, þar sem bréfasendingar milli móður og barna er fléttað saman við skýrslutexta um nöturlegar aðstæður hennar og þeirra, eru sérlega sterk, og brilljant lausn hefur fundist á að gefa tilfinningu fyrir börnunum án þess að leikhópnum sé gert að „túlka“ þau sem slík, sem erfitt er að sjá fyrir sér að hefði endað öðruvísi en með vandræðagangi.

Fram að því hafa þau Aðalbjörg Þóra Árnadóttir, Gunnar Smári Jóhannesson, Hákon Jóhannesson, Oddur Júlíusson og Steinunn Arinbjarnardóttir í nógu að snúast við að skapa samfélagið í kringum Ástu. Aðalbjörg er flott sem hin harðneskjulega móðir, sem þrátt fyrir sína heitu trú er stundum líka rödd jarðneskrar skynsemi, sem auðvelt er að leiða hjá sér eða slá út af laginu með vel formuðu guðlasti. Bitastæðasta hlutverk Steinunnar er systirin sem virðist bjargast þó óreglan heilli hana líka. Gunnar Smári fer fínlega með það vandasama verkefni að vera Þorsteinn frá Hamri, sem hvorki sýningarhöfundar né gestir kæra sig líklega um að sé afgreiddur sem lítilsigldur óþokki þó erfitt sé að horfa á hann yfirgefa fjölskylduna. Hákon dregur upp fallegar myndir af föður Ástu og Geir Kristjánssyni. Sterkust tökin á að draga upp skyndimyndir hefur þó Oddur, sem er óborganlegur sem Jónas Svafár, Karl rafvélavirki og skýr Jóhannes Geir, þó það sé ekki skopmynd heldur einfaldlega sannfærandi mannlýsing í fáum dráttum.

Allt hverfist þetta síðan í kringum Birgittu Birgisdóttur í hlutverki Ástu, sem ber sýninguna á herðum sér með umtalsverðum glæsibrag. Það er viss, og pínu óvænt, hófstilling í túlkun og framsetningu persónunnar, sem Birgitta heldur mjög fallega utan um. Vel hefði verið hægt að hugsa sér nærgöngulli, grófari, trylltari lögn. Þess í stað mætti kannski tala um „hetjusögunálgun“ í sýningunni, næstum en ekki alveg dýrlingasmíð. Það vottar ekki fyrir hinni óforskömmuðu glennu sem birtist í kjaftasögunum. Hefði ekki mátt gefa í skyn að það hafi verið einhver fótur fyrir þeim án þess að rugga ímyndarbátnum um um of? 

Þessi hófstilling gerir fyrri hlutann dálítið bragðminni og einfeldningslegri en hann hefði orðið með margræðari túlkun aðalpersónunnar. Á hinn bóginn verður síðari hlutinn, niðurleiðin hroðalega, bæði bærilegri og áhugaverðari en hún hefði orðin með vægðarlausri nálgun. Sem vafalaust hefði hrist meira við tilfinningunum, en verið í stórhættu með að sökkva í fen melódramans. Og staðreyndir málsins um seinni ár Ástu Sigurðardóttur duga alveg til að hreyfa við manni. 

Umgjörð Sigríðar Sunnu Reynisdóttur er skemmtilega hráslagaleg, en það er dálítið þröngt um sýninguna í rýminu, innan um þessar tvær hreyfanlegu tröppur og annað sem hún kallar á. Búningar smartir, sérstaklega auðvitað dívuleg og litsterk klæði söguhetjunnar, en þar á Sigurbjörg Stefánsdóttir hlut að máli ásamt Sigríði Sunnu. Tónlistin á ekki minnstan hlut í að skapa tíðarandann, og á það bæði við um gömlu lögin og þau sem Guðmundur Óskar Guðmundsson og Matthildur Hafliðadóttir sömdu við ljóð Ástu í tilefni sýningarinnar, og eru sérlega glæsileg og fallega flutt af vel spilandi bandi og Matthildi sem syngur þau fagurlega. Vonandi lifa þau áfram.

Þótt höfundaverk Ástu Sigurðardóttur sé ekki mikið að vöxtum er engin hætta á að hún falli í gleymsku. Þekktustu smásögurnar verða lesnar, spilin hennar kröftugu lögð á borðið og við munum halda áfram að stara í forundran á ljósmyndir Kaldals þegar við viljum fá augnablikstilfinningu fyrir elegans miðrar tuttugustu aldarinnar. Og við munum halda áfram að undrast og harma þessi dapurlegu örlög sem svo margt í fari hennar sjálfrar, tíðarandanum og grimmri menningunni skapaði henni i sameiningu. Sýning Þjóðleikússins er fagmannleg, vel hugsuð og þörf upprifjun á þessu öllu.

Rómeó og Júlía

Eftir William Shakespeare. Íslensk þýðing: Harpa Rún Kristjánsdóttir og Jón Magnús Arnarsson. Leikstjórn og leikgerð: Þorleifur Örn Arnarsson. Dramatúrg: Hrafnhildur Hagalín. Leikmynd: Ilmur Stefánsdóttir. Búningar: Anna Rún Tryggvadóttir og Urður Hákonardóttir. Lýsing: Björn Bergsteinn Guðmundsson. Myndband: Nanna MBS og Signý Rós Ólafsdóttir. Tónlist og söngtextar: Salka Valsdóttir, Ebba Katrín Finnsdóttir, Sigurbjartur Sturla Atlason, Auður og Bríet Ísis Elfar. Tónlistarstjórn: Salka Valsdóttir. Hljóðhönnun: Kristinn Gauti Einarsson. Danshöfundar: Ernesto Camilo Aldazábal Valdés og Rebecca Hidalgo. Leikarar: Ebba Katrín Finnsdóttir, Sigurbjartur Sturla Atlason, Salka Valsdóttir, Rebecca Hidalgo, Atli Rafn Sigurðarson, Hilmar Guðjónsson, Bríet Ísis Elfar, Ernesto Camilo Aldazábal Valdés, Arnar Jónsson, Nína Dögg Filippusdóttir, Ólafía Hrönn Jónsdóttir, Hallgrímur Ólafsson, Jónmundur Grétarsson, Sigurður Sigurjónsson og Örn Árnason. Frumsýning á Stóra sviði Þjóðleikhússins 4. og 5. september 2021.

Þú og ég við erum svo ...

Þrjú leikritanna sem Shakespeare skrifaði á árunum 1595–6 mætti sem best kalla „feðraveldisþríleikinn“. Rómeó og Júlía, Draumur á Jónsmessunótt og Kaupmaðurinn í Feneyjum sækja öll hreyfiafl í tilraunir feðra til að stýra makavali dætra sinna. Grimmilegast birtist þetta í Draumnum, sem þó er hreinræktaðasti gleðileikurinn af þessum þremur. Shakespeare er nefnilega háll sem áll þegar kemur að því að greina hann, flokka, kryfja – og sviðsetja. 

Hálkan er bölvun og blessun. Hún er atvinnuskapandi fyrir fræðimenn og á örugglega sinn þátt í vinsældum helstu verkanna í leikhúsum allra tíma og allra þjóða. 

Síðarnefndu verkin tvö eru samkvæmt hefðinni flokkuð með gamanleikjum, sem væri kannski réttara að kalla „giftingarleiki“. Hjónaband er niðurstaða þeirra, það skiptir minna máli hvort þau veki hlátur. Reyndar er vel hægt hlæja meira að fyndnari harmleikjunum, svo sem Hamlet, en brúnaþyngri gamanleikjunum.

Rómeó og Júlía fellur snyrtilega á milli gamans og harms. Fyrri hlutinn greinir sig á engan hátt frá gamanleikjunum, en ógæfan sem hefst með dauða Tíbalts og útlegð Rómeós er harmrænan holdi klædd. Túlkun Þorleifs Arnar Arnarssonar og samstarfsfólks hans undirstrikar þessar tvær hliðar á mjög afgerandi hátt, sem kemur upplifuninni á ýmsan hátt til góða, en kostar á öðrum sviðum. Shakespeare er háll sem áll.


Best tekst það sem mestu varðar: að sýna okkur sannfærandi ástfangna unglinga, sannfærandi fyrstu sönnu ást. Þar leggst ansi margt á eitt. Hæfileikar, útgeislun og sviðsþokki Sigurbjarts Sturlu Atlasonar og Ebbu Katrínar Finnsdóttur vegur þar þyngst. Bæði leyfa okkur líka að sjá inn fyrir æskusjarmann, sem gefur þeim vídd og dýpt. Rómeó og Júlía eru nefnilega ekki bara skotin hvort í öðru, þau eru ekki síður sjálfselsk og sjálfsupptekin. Þau eru unglingar. 

Tónlistarnotkunin undirstrikar þetta. Hér eru kallaðar til liðs stjörnur úr yngri deild íslenska poppsins; Bríet, Auður og Salka Valsdóttir, auk aðalleikaranna tveggja, sem skila heilt yfir frábæru verki. Ég verð illa vikinn ef gullfallegur upphafs- og lokasöngurinn verður ekki á dagskrá þegar Klassíkin okkar kíkir aftur á leikhústónlistina eftir svona þrjátíu ár. Enn mikilvægara fyrir sýninguna er hve poppnærveran undirstrikar eðli ástarinnar sem hér stýrir örlögum: þetta er nefnilega poppást: Stundarhrifning fyrstu kynna, ást milli fólks sem þekkist ekki einu sinni þegar örlög þess ráðast á einu andartaki. Ástin sem sungið er um. Hið stórkostlega svalaatriði (sem hér er snúið skemmtilega á haus) undirstrikar þetta. Ást Rómeós og Júlíu er full af gáska, hita, gleði og kjánaskap. Hún er náttúruafl. Er hún djúp? Það mun enginn nokkurntíman fá að vita. 

Þýðing Hörpu Rúnar Kristjánsdóttur og Jóns Magnúsar Arnarssonar vinnur með þessari kæti. Sennilega mun enginn ábyrgur kennari eða bókavörður ota henni að fólki sem langar að lesa Rómeó og Júlíu, allavega ekki ef Helgi eða Matthías eru hendi nær. En hún þjónar markmiðum þessarar sýningar ljómandi vel. Og er ákaflega trú anda frumtextans þó formið sé rofið og vikið frá bókstaflegu innihaldinu þegar henta þykir. Hrærigrautur nútímamáls og vísana í lífið hér og nú, saman við upphafna lýrík og viðtekið skáldlegt orðfæri, og smá neðanþindardónaskap þegar á þarf að halda, eru jú höfuðeinkenni höfuðskáldsins.

Þegar dimmir yfir, þegar eitruð karlmennskan brýst fram í ögrunum og mannvígum og yfirráðaréttur föðurins yfir dóttur sinni er ítrekaður með vel þekktum afleiðingum, missir sýningin flugið. Eins vel og stílsmáta og nálgun Þorleifs og félaga lætur að nota tækni, liti, óreiðu og ofgnótt til að skapa stemmingu þá nýtist hún verr þegar efniviðurinn kallar á nákvæman fókus á atburðakeðju, þegar tilfinningarnar verða djúpar og sárar. Bardaginn sem breytir leiknum er hér hálfkjánaleg leðjuglíma sem engin leið er að greina hvert stefnir. það sem verra er: fjörið og sjóið reynist hafa haldið okkur frá aðalpersónunum svo við fylgjum þeim síður tilfinningalega eftir ofan í táradalinn. Verst er samt að það er engu líkara en það sé ekki ætlast til að við förum í þann leiðangur. Þreyttir brandarar draga reglulega athygli okkar að því að við séum reyndar bara stödd í leikhúsi og þegar hæst stendur í undirbyggingu lokakaflans, í miðri dramatíkinni, kviknar á neonskilti á stóra skjánum á bakveggnum: „intense“. Spennan slaknar í taugaveikluðum hlátrinum yfir þessari kaldhæðni. Og við missum af harmleikjalestinni. Dramað verður aldrei dramatískt.


Endastöðin er reyndar önnur en í verkinu sem sýningin byggir á. Leikrit Shakespeares er um ástfangin ungmenni sem horfa á ástvin sinn dáinn og kjósa frekar dauðan en að lifa áfram án hans/hennar. Það þarf smá plottbrellu til að þau geti bæði staðið frammi fyrir þessu vali, og nútímaleikhúsið hefur ekki mikla trú á svoleiðis. Svo þessi sýning er um ástfangin ungmenni sem kjósa í sameiningu að svipta sig lífi þegar ógnir steðja að samvistum þeirra. Það er ekki sama saga og ekki auðvelt að sjá hversvegna hún þótti betri en hin. Kannski vegna þess að hún er það ekki. 

Að öðru leyti eru helstu breytingar á gangverki verksins vel hugsaðar og sumar ágætlega heppnaðar. Það er lítil eftirsjá til dæmis af prinsinum og ekki stórvægileg af foreldrum Rómeós, og þó samsláttur Merkútíós og föður Lárens geri Atla Rafni Sigurðarsyni enga greiða í að skapa sannfærandi persónu þá reyndist það minna mál en mig grunaði þegar ég sá í hvað stemmdi. Atli fór vel með fræga textaaríuna um draumadrottninguna Möbbu, en „dauðastríðið“ hvarf í óreiðunni. 

Fyrir utan titilhlutverkin er lítið svigrúm fyrir leikhópinn að glansa þó allir hafi í nógu að snúast við að halda boltum á lofti, og hlaupa um sviðið ef ekki vill betur til. Það má velta því fyrir sér hvort boðskapnum um kerfisvillu feðraveldisins hefði ekki verið betur þjónað ef Kapúlett Arnars Jónssonar væri ekki svona mikið ógeð. Á hinn bóginn var gott að Hallgrímur Ólafsson og leikstjórinn stillu sig um að láta París greifa vera alveg óhugsandi elskhuga, eins og stundum er gert. Þessi París ætti alveg séns ef Rómeó hefði sleppt því að svindla sér inn á ballið. En mikið var Ebba Katrín fyndin þegar hún sleppti sér yfir óhugsanleikanum við að elska þennan mann. 

Þó fyrri hlutinn sé almennt betri en sá síðari náðu Nína Dögg Filippusdóttir og Ólafía Hrönn Jónsdóttir nær kjarna persónanna sinna undir lokin. Þá sá maður loksins glitta í harminn sem frú Kapúlett hefur borið alla ævi, og virðist munu endurtaka sig hjá dótturinni. Og eftir að fóstran þarf ekki lengur að vera fyndin varð Ólafía sönn. Auðvitað voru Örn Árnason og Sigurður Sigurjónsson sniðugir, þó erfitt sé að skilja hvað svona utanveltukarakterar vilja upp á dekk. Hilmar Guðjónsson er flestum betri í að vita ekkert hvað er í gangi svo úr verði fynd og það nýtist ágætlega í Benvólíó. Jónmundur Grétarsson var flottur Týbalt. Ernesto Camilo Aldazábal Valdés, Salka Valsdóttir, Bríet Ísis Elfar og Rebecca Hidalgo góð í sínu. Tónlistarflutningurinn hreint afbragð.

Búningar Önnu Rúnar Tryggvadóttur og Urðar Hákonardóttur eru mikið sjónarspil. Leikmynd Ilmar Stefánsdóttur smart  og ljósbeiting Björns Bergsteins Guðmundssonar örugg og áhrifarík. Þessir hefðbundu umgjarðarþættir eru um margt yfirskyggðir af skjánotkun sem er beitt af miklu öryggi, oft á áhrifaríkan hátt til að víkka út atburðarýmið, en líka til að færa okkur nær persónunum með nærmyndum. Þar gæti leikhúsið verið að pissa í skóinn sinn: áberandi hve orkustigið hrapar þegar slökkt er á skjávarpanum og óuppmagnaður leikari þarf að fylla rýmið á eigin spýtur.

Næst þegar Shakespeare gerði ástina að viðfangsefni, einum fimm árum síðar, voru feður og kúgunarafl þeirra víðs fjarri. Í As You Like It og Twelfth Night eru það vitrar og sjálfum sér ráðandi ungar stúlkur sem ráðast í það verkefni að breyta ástsjúkum vonbiðlum sínum í mannsefni sem á vetur eru setjandi. Við fáum aldrei að vita hvernig hitinn í ást Rómeós og Júlíu hefði hegðað sér undir svoleiðis þrýstingi. Uppfærsla Þjóðleikhússins að þessu sinni skorar hátt í tjáningu sinni á hinni trylltu órökvísi tilfinninganna en leiðir söguna ekki sannfærandi til lykta. Ungir aðalleikararnir ljóma. Það er ljómandi.

Og það er löngu kominn tími á að við fáum Kaupmanninn í Feneyjum á svið. Þar er nú aldeilis svigrúm fyrir róttæka sviðslistamenn.