Blóðuga kanínan

eftir Elísabetu Jökulsdóttur. Leikstjórn: Guðmundur Ingi Þorvaldsson. Leikmynd, búningar og gervi: Þórunn María Jónsdóttir. Tónlist og hljóðmynd: Borgar Ao. Lýsing: Friðþjófur Þorsteinsson. Sviðshreyfingar: Vala Ómarsdóttir. Listrænn ráðunautur: Matthías Tryggvi Haraldsson. Hljóðhönnun: Þórður Gunnar Þorvaldsson. Leikarar: Aðalbjörg Árnadóttir, Borgar Magnason, Davíð Freyr Þórunnarson, Íris Tanja Flygenring, Ólafía Hrönn Jónsdóttir, Þóra Karítas Árnadóttir og Ævar Þór Benediktsson. Fimbulvetur í samstarfi við Murmur frumsýndi í Tjarnarbíói föstudaginn 11. febrúar 2022.

Stríð og blíða

Það gerist ekki á hverjum degi í leikhúsinu að ákveðið er að setja höfundinn á plakötin og forsíðu leikskránna. Því gleðilegra að mæta dálítið ráðvilltri og áhyggjufullri Elísabetu Jökulsdóttur í hreint stórkostlegu gervi í kynningarefni Blóðugu kanínunnar . Heyra svo rödd hennar leggja línurnar um meðferð snjalltækja fyrir sýningu og reka fólk úr salnum í hléi.

Allt er þetta hluti af sérlega sterkum heildarsvip og þeirri alúð sem hefur verið lögð við ásýnd sýningarinnar. Leikmynd, búningar og gervi Þórunnar Maríu Jónsdóttur er feikigott verk, sem tekst að draga saman í heildstæða mynd helstu atriðin í burðarvirki verksins: sirkus, kaffihús og stríð. Eru þetta sessur eða sandpokar, þessir marglitu púðar sem mynda vegg – eða skotgröf – í upphafi sýningar? Svarið er já, þetta eru sessur eða sandpokar. Allt er myndbreytingum háð í ljóðrænni textaveröld Elísabetar Jökulsdóttur.

Blóðuga kanínan sver sig í fornar hefðir táknsæis með viðkomu í öllu yngri nálgun absúrdleikhússins. Heimurinn sem vígvöllur, mannlífið sem sirkus, og manneskjan sem persónugerðir eiginleikar sínir. Í Blóðugu kanínunni taka þættir í persónuleika Dísu á sig sjálfstætt form sem varnarviðbragð við áfalli. Fáráðlingurinn, Skrímslið, Barnið, Píslarvotturinn, Hetjan og Trúðurinn reyna öll að komast af í stríðinu, leita skjóls á kaffihúsinu, reyna að finna sér stað í sirkusnum. Reyna að muna, reyna að gleyma. Berjast innbyrðis, glíma við Dísu „sjálfa“.

Útkoman er spennuþrungin kvöldstund, full af sláandi textamyndum sem úrvinnsla Guðmundar Inga Þorvaldssonar magnar upp og mótar. Að sönnu ekki „dramatísk“ í hefðbundnum skilningi, það er varla hægt að tala um framvindu, alveg örugglega ekki um fléttu og þau átök milli persóna sem þó eiga sér stað eiga sér enga úrlausn. Áhorfandanum er boðið inn í óreiðukenndan en sjálfum sér samkvæman heim ljóðmynda sem birta mynd af sálarlífi á barmi upplausnar. Það reynist fullkomlega nóg. Meira en nóg, mætti jafnvel segja – það má velta því fyrir sér hvort upplifunin væri ekki sterkari ef verkið væri stytt þannig að hlé væri óþarft. Það er sérkennilegt að stíga út úr jafn sterkum og fast mótuðum heimi og svo inn í hann aftur.

Guðmundur Ingi hefur unnið hreint frábært verk við að móta og forma framsetningu efnisins. Sviðsetningin er verulega áhrifarík, staðsetningar og nýting rýmisins alltaf áhrifarík, sviðshreyfingar Völu Ómarsdóttur sterkar og flæðið sérlega gott. Andrúmsloftið sem útlitshönnun Þórunnar Maríu er forsendan fyrir er síðan rækilega stutt af stemmingsríkri lýsingu Friðþjófs Þorsteinssonar og þó öllu fremur hreint frábærri og viðeigandi hljóðmynd Borgars Ao, sem er mikið til flutt af honum á sviðinu, leikin á píanó og gítara.

Vinnan með leikurunum hefur einnig verið fyrsta flokks. Þau Aðalbjörg Þóra Árnadóttir, Borgar Ao, Davíð Freyr Þórunnarson, Íris Tanja Flygenring, Ólafía Hrönn Jónsdóttir, Þóra Karítas Árnadóttir og Ævar Þór Benediktsson vinna saman sem einn maður. Sem er nákvæmlega það sem sýningin krefst af þeim.

Öll eiga þau glansnúmer. Borgar betri í kommentum sínum af hliðarlínunni en samtalinu við Dísu, Davíð Freyr kröftugur í samleik skrímslisins í einu af lykilatriðum sýningarinnar. Íris Tanja hæfilega kómískur píslarvottur, en ekki er ég viss um að mikilvæg sena barnsins undir lokin hafi borist aftur á aftasta bekk þó innileg væri fyrir okkur í fremri hluta salarins.

Aðalbjörg og Ævar túlka fyrirferðarmestu þættina í sálarlífi Dísu. Fáráðlingur Aðalbjargar er sterk persónumynd og Ævar er yndislegur sem dálítið dapur trúður, heldur uppi orkustigi sýningarinnar á köflum, en dettur aldrei inn í fíflalæti. Almennt er sýningunni haldið í mjög góðu jafnvægi milli þess að taka innihald sitt og erindi alvarlega, með tilfinningalegu sambandi við áhorfendur, og að glotta varlega út í annað. Það birtist í kommentum sirkusstjórans, í bernsku atriði eftir hlé þar sem blóm og fiðrildi eiga óvænta innkomu og lofsyngja skapara sinn, og í innkomu Ólafíu Hrannar í hlutverki társins, sem persónurnar þrá og tilbiðja. Þar er jafnvægi háðs og dýpstu alvöru í hárfínu jafnvægi, nokkuð sem Ólafía Hrönn er meistari í og bregst ekki hér. Frumsýningarsalurinn var reyndar nokkuð á báðum áttum hvorum megin lokasöngur hennar félli.

Þóra Karítas fær það verkefni að vera miðjan í þessum tilfinningastormi og ferst það ágætlega úr hendi, vopnuð sterkri nærveru og fallegri útgeislun, þó hún fái óneitanlega minni tækifæri til að sýna tilþrif en höfuðskepnurnar sem búa innra með henni og aðrir leikendur túlka.

Blóðuga kanínan er sterk leikhúsupplifun. Brotakennd mynd af brotinni sál í leit að heilun og lausn. Að stríðinu linni og sviðsljós sirkussins dofni og tárið vinni sitt töfrastarf. Ljóð- og myndheimur Elísabetar Jökulsdóttur er fjölbreyttur og margræður en býr yfir innri rökvísi sem endurspeglast hér í hreint frábærri úrvinnslu leikstjóra, hönnuða og hæfileikaríks, kröftugs og örláts leikhóps.

Ein komst undan

eftir Caryl Churchill. Íslensk þýðing: Kristín Eiríksdóttir. Leikstjórn: Kristín Jóhannesdóttir. Leikmynd og lýsing: Egill Ingibergsson og Móeiður Helgadóttir. Búningar: Stefanía Adolfsdóttir. Tónlist: Garðar Borgþórsson. Hljóðmynd: Þorbjörn Steingrímsson. Leikgervi: Guðbjörg Ívarsdóttir. Aðstoðarleikstjóri: Halla Káradóttir. Leikarar: Edda Björgvinsdóttir, Kristbjörg Kjeld, Margrét Ákadóttir, Margrét Guðmundsdóttir og Sólveig Arnarsdóttir. Frumsýning á Litla sviði Borgarleikhússins föstudaginn 4. febrúar 2022.

Hverfanda hvel

Fálæti þeirra sem stýrt hafa verkefnavali íslenskra leikhúsa undanfarna áratugi gagnvart verkum Caryl Churchill virðist loks á enda. Bæði stofnanaleikhúsin eru með verk úr hennar smiðju á efnisskrá sinni. Vonum seinna, mætti segja. Það þarf ekki mikla djörfung til að fullyrða að Churchill sé merkasta enska leikskáld síðari hluta tuttugustu aldar, ásamt með Harold Pinter. Enginn stendur henni á sporði sem könnuður möguleika leiksviðsins til að rannsaka samfélag og sálarlíf. Varpa ljósi á óréttlæti og grimmd, pólitíska jafnt sem persónulega, og halda jafnframt á lofti möguleikum ástar, samhygðar og hamingju. Tilraunagleðin virðist endalaus, glóðin er jafn heit í nýjustu verkunum, skrifuðum þegar skáldkonan er komin yfir sjötugt, og leikritunum sem komu henni á kortið á fyrri hluta áttunda áratugs síðustu aldar. 

Innblástur Churchill fyrir Ein komst undan var að hennar sögn í formála útgefins leiktexta „að hafa eitt sinn séð nokkrar konur í bakgarði í gegnum girðingarhlið“, en hún tekur þó fram að „eitthvað meira búi auðvitað að baki“. Þessi óræða lýsing gefur reyndar ágætis grunnmynd af því sem mætir áhorfendum. Þrjár eldri konur sitja og spjalla þegar sú fjórða, frú Jarrett, opnar hlið og bætist í hópinn. Hún virðist ekki vera þeim hinum með öllu ókunnug, en þó ekki beinlínis  tilheyra hópnum. Þannig þekkir hún ekki dramstískustu söguna sem smám saman er rakin, rifjuð upp og afhjúpuð: hvernig stóð á því að ein af vinkonunum þremur hafnaði í fangelsi fyrir margt löngu. Auk þess stígur frú Jarrett reglulega út fyrir heim verksins og flytur áhorfendum hrollvekjandi, ljóðræna og myndríka texta um mögulega heimsenda, þar sem náttúran og dýrslegt eðli mannsins taka höndum saman í tortímingunni, á sífellt hugkvæmari vegu. 

Þar fyrir utan ríkir algert raunsæi í textanum. Smásmyglislegt raunsæi af því tagi sem fær á sig blæ fáránleikans og skáldlegrar ljóðrænu í höndum meistara. Raunsæi byggt á djúpu innsæi og þrautþjálfuðum tökum á listinni að skrifa leiktexta. Vinkonurnar rifja upp gamla tíma, barnagælur og popplög, harma hlutinn sinn, tala kjark hver í aðra, kýta smávegis, tala í kross, botna hugsanir hverrar annarrar. Velta fyrir sér hverju því sem kemur upp: skammtafræði, töluorðum, fuglum, sjónvarpsþáttaröðinni sem þær allar eru að hámhorfa en komnar mislangt með. Stíll verksins gerir miklar kröfur til leikendanna. Samleikur þarf að vera hárfínn til að allar hinar hálfkláruðu setningar, óvæntu vendingar og rökvísin í samfléttaðri tilveru Lenu, Sallyar og Vi virki, en hefji sig jafnframt yfir að vera einber tækniæfing. 

Það lukkast svo sannarlega í meðförum leikkvennanna fjögurra. Mjúk og lífræn snerpa, djúp innlifun og ekki síst kyrrð og hlustun einkennir framgöngu hópsins alls. Sprenghlægilegur kjánagangur víkur á andartaki fyrir innsýn í sáran æviharm. Okkur finnst kattafælni hinnar annars sjálfsöruggu Sallyar pínu spaugileg fyrst, en þegar Margrét Ákadóttir hefur lokið við að útlista hvað fælnin kostar hana skiljum við sálræna byrðina. Það sama gerist þegar Margrét Guðmundsdóttir opnar okkur leið inn í þunglyndi Lenu, milli þess sem hún smellhittir húmorinn í tilsvörunum. Og þó Vi beri sig tignarlega í meðförum Kristbjargar Kjeld skellur nistandi sorgin í eintalinu um kostnaðinn við voðaverkið, sem hún kannski varð að vinna, á áhorfendum eins og hápunktur í klassískum harmleik. 

Og Sólveig Arnarsdóttir fylgist með sem frú Jarrett. Leggur sitt til málanna og teiknar upp magnaðar myndir af súrrealískum endalokum með sinni sterku nærveru og kröftugri textatúlkun. Meðan hópurinn horfir til baka lítur hún til myrkrar framtíðar þar sem leifar mannkynsins tórir neðanjarðar, krabbamein grasserar jafnt í fingurgómum og fartölvum og raunveruleikasjónvarpsþættir sjá um að útdeila þeim litla mat sem er til skiptanna. Frábær hugmynd að kalla Kristínu Eiríksdóttur til verks til að þýða verkið, hún miðlar bæði skáldlegu fluginu og nákvæmu raunsæinu óaðfinnanlega. 

Leikmynd Egils Ingibergssonar og Móeiðar Helgadóttur hefur bæði raunsæisblæ og táknrænan merkingarauka. Þessi lúni steynsteypti bakgarður með blómakerjum þar sem ekkert þrífst nema rusl, og náttúrulega vinkvennahópurinn. Veggflekarnir tóku fallega við stemmingsríkri lýsingu Egils og Móeiðar. Litsterkir búningar Stefaníu Adólfsdóttur eru öllu meira augnayndi, en vega einnig fallega salt milli raun- og táknsæis, líkt og leikmyndin og verkið sjálft. Á tveimur stöðum er leikmyndin látin blanda sér í atburðarásina. Hvorugt tilvikið á sér stoð í textanum og bætir hvorugt neinu markverðu við upplifun eða skilning. Tónlist Garðars Borgþórssonar og hljóðmynd Þorbjörns Steingrímssonar vinna vel með stemmingunni í umgjörðinni og sýningunni. 

Vinna Kristínar Jóhannesdóttur með leikkonum sínum hér er eitt af hennar áhrifaríkustu verkum fyrir leiksvið. Allt sem við heyrum og sjáum sækir mátt sinn og merkingu í texta frábærs og frumlegs leikskálds sem vakinn er til lífs af framúrskarandi og örlátu listafólki. Ómótstæðileg mynd af heimi á hverfanda hveli. Fegurð hans, vonbrigði, örvænting, gleði og reisn í túlkun fjögurra framúrskarandi leikkvenna með algert vald á list sinni. Ein komst undan er listrænn sigur sem hver leikhúsunnandi ætti að gæta þess að missa ekki af.