föstudagur, janúar 22, 2016

Flóð

Eftir Hrafnhildi Hagalín og Björn Thors. Leikstjórn: Björn Thors. Dramatúrg: Hrafnhildur Hagalín. Leikmynd og búningar: Snorri Freyr Hilmarsson. Lýsing: Björn Bergsteinn Guðmundsson. Tónlist/hljóðmynd og hljóð: Garðar Borgþórsson. Myndband: Roland Hamilton. Leikarar: Halldóra Geirharðsdóttir, Hilmir Jensson, Kristbjörg Kjeld og Kristín Þóra Haraldsdóttir. Frumsýning á Litla sviði Borgarleikhússins 21. janúar 2016.

Leikræn áfallahjálp


Það kann að hljóma eins og þversögn en einn af styrkleikum leikhússins sem listgreinar og samskiptaforms er máttur þess til að afdramatísera hlutina. Þetta blasir þó við ef við hugsum um það. Myndum við ekki frekar kjósa hið agaða hexametur Evripídesar til að kynnast örlögum Medeu og hennar fólks en að mæta þeim sjálfum?

Leiklistin er ekki bara magnari fyrir tilfinningar og örlög, heldur líka einangrunarstöð þar sem hægt er að hafa stjórn á því hvernig skelfingin birtist okkur. Og leikhúsið getur, og hefur frá öndverðu verið, vettvangur áfallahjálpar.

Þessar hugsanir kviknuðu snemma á sýningu Borgarleikhússins á Flóði – heimildaverki um snjóflóðið á Flateyri 1995 sem Hrafnhildur Hagalín, Björn Thors og þeirra fólk hafa unnið upp úr viðtölum við þá sem upplifðu atburðina. Sýningin heppnast einstaklega vel að þessu leyti. Hinn látlausi – mér liggur við að segja óleikræni – leikstíll, sem einkennir flutning og framgöngu leikaranna, á sinn þátt í að gera innihaldið bærilegt, og fyrir vikið áhrifaríkt. Svo langt er gengið í þessa átt að leikarar gera lítinn sem engan leikrænan greinarmun á hvaðan textinn er sóttur, þótt stundum komi fram í máli þeirra að um er að ræða konu, karl, ungling, barn. En stundum ekki.
Eins finnst mér sérlega vel unnið með aðferðir „hlutaleikhússins“ í fyrri hluta verksins. Það er göldrum líkast að sjá plastpoka á myndvarpa vera skyndilega orðinn Eyrarfjall. Eða þegar pappakassar á vinnuborði, borðlampar og farsími teikna algerlega sannfærandi mynd af ökuferð um hálfköruð fjallgöng.

Almennt er hin látlausa og einfalda umgjörð og hóflega notkun lýsingar og hljóðs til fyrirmyndar og ástæða til að hrósa þeim Snorra Frey Hilmarssyni, Birni Bergsteini Guðmundssyni og Garðari Borgþórssyni sérstaklega fyrir það. Eitt af því sem leikhús er ekki gott í er að endurskapa náttúruhamfarir og góðu heilli fellur fólk ekki fyrir þeirri freistingu hér. Smekkvísi og öryggi aðstandenda, og virðingin fyrir viðfangsefninu, þýðir að þegar hamfarirnar hefjast hætta þau að mestu að sviðsetja á þennan hátt. Sem er mjög viðeigandi. Þá fá sögurnar að njóta sín óáreittar af leikhúsbrellum.

Og hvílíkar sögur! Hin löngu eintöl sem einkenna síðari hluta verksins og lýsa líðan fólks í flóðinu og eftir björgun verða væntanlega öllum leikhúsgestum ógleymanleg. Fyrst og fremst fyrir hið einstaka og átakanlega innihald en svo aukalega fyrir hinn frábæra flutning. Það er magnað að sjá þau Halldóru Geirharðsdóttur, Hilmi Jensson, Kristbjörgu Kjeld og Kristínu Þóru Haraldsdóttur koma til skila þessum tilfinningaþrungnu upprifjunum og öllum þeim einkennum talmáls og náttúrulegrar tjáningar sem einkenna þau. Brotnar setningar, óvænt hugrenningatengsl, óreiða. Að ógleymdu öllu hinu ósagða. Allt í fullkomnu jafnvægi við textaflutningslist leikarans. Þessa þraut leysa fjórmenningarnir óaðfinnanlega.

Ætli hún sitji ekki lengst í mér, glíma drengsins sem Hilmir ljær rödd sína við þá hugsun sem hann fær sig á endanum ekki til að orða að hamfarirnar og endurfundir við foreldra sína hafi þrátt fyrir allt verið gjöf, opnað honum skilning á þeim verðmætum sem lífið er. Fleira mætti nefna: Halldóra að rifja upp dóttur sína að merkja við nöfn í símaskránni sem ekki náðist í. Kristbjörg að hafa áhyggjur af því að brjóta diska meðan verið er að matreiða fyrir björgunarfólkið. Kristín og rauði krakkakofinn.

Allt satt. Allt rétt gert.

Á hinn bóginn má velta fyrir sér afleiðingum listrænna grundvallar8ákvarðana sýningarinnar. Ég sakna kannski helst að fá að skyggnast meira inn í líf fólksins vikurnar, mánuðina og árin eftir flóðið. Bæði meðal þeirra sem fluttu burt og hinna sem ákváðu að halda áfram að búa undir fjallinu. Hef á tilfinningunni að þar séu forvitnilegar sögur sem ef til vill speglast meira og á fjölbreyttari hátt í reynslu þeirra sem ekki urðu fyrir beinum áhrifum af flóðinu. Tilfinning mín er að þar hefðu skapast möguleikar á „leikrænni“ og kannski „dramatískari“ nálgun – þar hefðu hinir séstöku möguleikar leikhúsformsins kannski líka nýst enn betur.

En auðvitað má lengi biðja um aðrar sýningar en listamennirnir kjósa að skapa, og alltaf er það heldur fánýtt. Ekki síst þegar útkoman er jafn óvenjuleg og áhrifarík og hér. Þótt leikhús sem byggja á sönnum viðburðum og nýta aðfenginn texta eigi sér langa hefð hafa þau rutt sér sífellt meira rúms hér á landi hin síðustu ár og segja má að þessi sýning beri þess merki að öryggi í meðferð þessa forms er orðið allnokkurt.

Flóð er fáguð og nærfærin upprifjun skelfilegra atburða. Sýningin er listamönnunum og ekki síst hinum hugrökku viðmælendum þeirra til mikils sóma.

mánudagur, janúar 04, 2016

Njála

Eftir Mikael Torfason og Þorleif Örn Arnarsson. Leikstjórn: Þorleifur Örn Arnarsson. Danshöfundur: Erna Ómarsdóttir. Leikmynd: Ilmur Stefánsdóttir. Búningar: Sunneva Ása Weisshappel. Lýsing: Björn Bergsteinn Guðmundsson. Tónlist: Árni Heiðar Karlsson og Valdimar Jóhannsson. Hljóðmynd: Valdimar Jóhannsson og Baldvin Þór Magnússon. Hljóð: Baldvin Þór Magnússon. Leikgervi: Margrét Benediktsdóttir. Leikarar: Aðalheiður Halldórsdóttir, Björn Stefánsson, Brynhildur Guðjónsdóttir, Hilmar Guðjónsson, Hjördís Lilja Örnólfsdóttir, Hjörtur Jóhann Jónsson, Jóhann Sigurðarson, Lovísa Ósk Gunnarsdóttir, Sigrún Edda Björnsdóttir, Unnur Ösp Stefánsdóttir, Vala Kristín Eiríksdóttir, Valgerður Rúnarsdóttir, Valur Freyr Einarsson og Þuríður Blær Jóhannsdóttir. Frumsýning á Stóra sviði Borgarleikhússins 30. desember 2015.


Með Héðni



Ég fékk límmiða með nafni Skarphéðins Njálssonar á forleiksmarkaðnum í anddyri Borgarleikhússins. Og eftir nokkuð harða atlögu sölustúlku þáði ég blóðuga öxi til að hafa með mér í salinn. Þótti það viðeigandi út frá erindi mínu á frumsýninguna, en ætla samt að stilla mig um að sveifla henni að ráði. Skarphéðinn er nefnilega ekki leiðtogi lífs míns, þó vafalaust sé sitthvað til í því sem segir í leikskránni að sá glóru- og gæfulausi garpur hafi löngum verið „uppáhaldshetja Íslendinga“. En örugglega ekki lengur. 
Þessi forleikur allur er nokkuð skemmtilegur, ekki síst fimmaurabrandararnir í kallkerfinu. Það verður forvitnilegt að vita hvernig hann virkar á „eðlilegri“  áhorfendahóp en þann sem safnast einatt saman á frumsýningum. Engu að síður furða ég mig svolítið á hve lítil „eftirmál“ hann hafði, hversu samband sviðs og salar varð hefðbundið og landamærin skýr og vel virt þegar sest var. Þarna sat ég, merktur Skarphéðni með litla Rimmugýgjarsystur í hönd og beið skipana og áreitis sem aldrei kom. Pínu hissa, en allshugar feginn.
Sú ákvörðun höfundanna, Mikaels Torfasonar og Þorleifs Arnar Arnarssonar, að segja þessa risavöxnu sögu alla, eða í það minnsta rekja alla meginþræði hennar frá Merði gígju til hjónabands Kára og Hildigunnar, er kannski það eitt sem mótar hana mest. Að henni tekinni fer stór hluti tíma og orku leikhóps og höfunda í að halda til haga atburðarás, gera aðdraganda lykilviðburða skiljanlega og þá sjálfa áhrifaríka. Þetta tekst oft vel, en vitaskuld með nokkrum bláþráðum og á kostnað krufningar og rýni sem hefði verið möguleg ef aðstandendur hefðu látið sér hluta hennar nægja sem viðfangsefni, en þá leið hafa þeir sem fyrr hafa gert leikhúsatlögu að Njálu farið.
En hér er allt undir. Almennt er hressilegt hvað Þorleifi og hans fólki er ósínt um að halda einhverri skýrri línu með aðferðirnar sem notaðar eru við að koma efninu á framfæri, hoppa hiklaust milli grófasta gríns yfir í dýpstu alvöru. Oftast án þess að gamnið eða dramað bíði tjón af. Segja má að þessi sundurgerð endurspegli í einhverjum skilningi þessa stóru og ósamstæðu bók sem til meðferðar er. Hér er flestu tiltæku tjaldað úr verkfærakistu ágengs nútímaleikhúss. Hávaða. Talkórum. Vísunum í poppmenningu. Rappi. Hljóðnemum. Blóði í fötuvís. Karlakór. Og að sjálfsögðu trommara. Ýmis tilbrigði við frásagnarleikhús eru þó eðlilega grunvallaraðferðin og tóntegundin, sérstaklega framan af, náskyld þeirri sem við þekkjum úr ein- og tvíleikjum Benedikts Erlingssonar upp úr Gunnlaugssögu og Eglu. Einnig hér er á opinskáan og oft næsta kaldhæðinn hátt horft í gegnum sjóngler nútímaviðhorfa og -lífshátta á bjástur sögupersónanna. Enda liggur þar erindi sýningarinnar: að skoða hvort Njála hefur eitthvað með okkur að gera í nútímanum, og þá hvað.
Þetta er alltaf áhrifaríkt í sínu skipulagða kaosi. Og næstum alltaf skemmtilegt, verð að játa að kristnitökuballettinn og Prókofíev-sónatan reyndu á mín þolrif. Það má bæði líta á það sem kost og galla hvað aðferðir og nálganir Njáluhöfundanna eru þrátt fyrir allt orðnar leikhúsunnendum tamar, hvað þeir sem fara reglulega í leikhús eru orðnir læsir á þessa leikhússtafsetningu. Það má treysta því að ekkert af uppátækjunum slái gesti alvarlega út af laginu sem gæti orðið á kostnað slagkraftsins sem felst í nýjabruminu.
Ekki það að það sé ekki nægur slagkraftur. Hvergi meiri þó en í dramatískum hápunkti bókar og sýningar – Njálsbrennu. Það má lengi klóra sér í hausnum yfir merkingu þess að nota hinn glæsta kórkafla þeirra Davíðs og Páls úr Þjóðhátíðarkantötunni til að magna upp áhrifin. Hvernig tengist bænin um ljósið, sem „lýsir hverjum landa“, og þá sérstaklega hetjunum styrku, þessari grimmu hóprefsingu og dauða hinar hæpnu hetju, Skarphéðins, sem svo sannarlega hefur aldrei við stýrisvöl staðið? En þessar vangaveltur verða að bíða eftir að tilfinningarótið stillist og skynfærin jafni sig eftir þetta glæsilega atriði.
Þau eru fleiri. Sum byggja meira að segja áhrifamátt sinn á næsta hefðbundnum meðulum díalógs og persónusköpunar. Samskipti Gunnars við Otkel og Skammkel koma upp í hugann. Einnig fyrsta innkoma Njáls og framkoma hans við syni sína, sem var dregið upp á skýran hátt í nokkrum setningum. Meira efins um að gervi Jabba the Hut úr Stjörnustríðsheimum varpi sérlega gagnlegu ljósi á Njál, jafnvel þó ætlunin væri að sýna hann sem misvitran og illviljaðan, sem er alveg gilt sjónarmið. En fyndið var það. Það sama má segja um að láta Harald Gráfeld syngja Stairway to Heaven á skandinavísku að hætti Hunds í óskilum. Sýningin er á köflum alveg sátt við að vera viðhafnarmikil revía, sögualdarskaup. Þar nýtur sín kannski best samleiksgleðin sem einkennir framgöngu hópsins alls, leikara, dansara og kórs. En hún krefst þess líka að vera tekin alvarlega. Fer fram á að áhorfandinn leiti að meiningu með galskapnum.
Ég veit ekki með hana. Stundum fannst mér aðstandendur sýningarinnar sjá sig sem einhverskonar helgimyndabrjóta. En ég held að sú helgimynd sem þeir vilja vaða í með sleggjuna sé sennilega löngu brotin og alveg örugglega týnd. Fyrir utan að það þarf ekki mikla djörfung eða djúpa rannsókn til að finnast meðferð sögualdarsamfélags á konum fyrir neðan allar hellur og hetjuhugsjónin og móðgunarefnin fáfengileg frá sjónarhóli nútímans, í það minnsta aldrei dauðasök. Fornsögurnar eru svolítið eins og sauðamaðurinn sem Þorgeir Hávarsson hjó – liggja vel við höggi fyrir þá sem vilja leggja mælikvarða okkar húmaníska lýðræðissamfélags á þær. En er eitthvað unnið með þeirri aðgerð?
Annað en að skemmta okkur með öllum tiltækum ráðum, láta allt flakka. Þetta er oftast nær fjári flott revía. Mér dettur í hug kynning Gunnars Hámundarsonar til sögunnar, sérlega góð hugmynd, vel útfærð af karlleikurunum. Það eru ekki mikil tækifæri innan aðferðarinnar fyrir leikara til að gera persónur sínar eftirminnilegar í sjálfum sér, hvað þá þrívíðar eða verulega mennskar. Ætli Hjörtur Jóhann Jónsson fari ekki einna næst því með bæði Otkel og Skarphéðinn? Já og Brynhildur Guðjónsdóttir með Njál, eftir að hún er sloppin úr fitudressinu. Allir skila þó sínum „aðalhlutverkum“ með sóma. Og eru eins og fiskar í vatni þegar veggurinn frægi á sviðsbrúninni er rofinn. 
Innkoma karlakórsins er síðan mjög áhrifarík, ekki síst fyrir þá sök hvað hann er sparlega notaður, og hvað svona þétt skipað svið er sjaldgæf sjón í atvinnuleikhúsi nútímans. 
Ég treysti mér ekki til að segja margt af viti, hvað þá þekkingu, um hlut danslistarinnar og danshöfundarins Ernu Ómarsdóttur í sýningunni, annað en að stærsta dansatriðið, kristnitakan, gerði  lítið fyrir mig eins og fram hefur komið. Annað stórt dansatriði er mikill hárballett sem kynnir Hallgerði og þrönga stöðu hennar í þessum heimi til sögunnar. Sá var öllu innihaldsríkari sem kannski má að hluta þakka ritgerð Helgu Kress sem flutt var á meðan fyrir okkur hina dans-ólæsu.
Umgjörðin er í stóru hlutverki. Leikmynd Ilmar Stefánsdóttur er fjölbreytt og flott og lýsing Björns Bergsteins Guðmundssonar á stóran þátt í stóru augnablikunum. Kannski eiga samt glæsilegir búningar Sunnevu Ásu Weisshappel stærstan hlut í þeim útlitsferskleika sem einkennir þessa litríku skoðunarferð á Njáluslóðir.
Það er margt sem fangar og gleður augu og huga í þessu mikla sjónarspili öllu. Jafnvel hjarta stundum. Mig grunar að það eigi jafnt við um þá sem þekkja söguna vel og hina sem mæta ólesnir. Ég efast reyndar um að þeir síðarnefndu nái að fylgja atburðarás og drifkröftum hennar til fulls. En hugkvæmni og leikrænn kraftur mun halda öllum við efnið þar til yfir líkur og lokabænin fagra hefur verið sungin.