Útsending

Eftir Lee Hall, byggt á kvikmyndahandriti eftir Paddy Chayefsky. Íslensk þýðing: Kristján Þórður Hrafnsson. Leikstjórn: Guðjón Davíð Karlsson. Leikmynd: Egill Eðvarðsson. Búningar: Helga I. Stefánsdóttir. Lýsing: Halldór Örn Óskarsson. Tæknihönnun: Björn Helgason. Tónlist: Eðvarð Egilsson. Hljóðmynd: Aron Þór Arnarsson, Kristján Sigmundur Einarsson og Eðvarð Egilsson. Myndbönd og grafík: Ólöf Erla Einarsdóttir. Leikarar: Arnar Jónsson, Arndís Hrönn Egilsdóttir, Atli Rafn Sigurðarson, Baldur Trausti Hreinsson, Birgitta Birgisdóttir, Edda Arnljótsdóttir, Gunnar Smári Jóhannesson, Hallgrímur Ólafsson, Hildur Vala Baldursdóttir, Ólafía Hrönn Jónsdóttir, Pálmi Gestsson, Sigurður Sigurjónsson, Snæfríður Ingvarsdóttir, Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir, Þröstur Leó Gunnarsson og Örn Árnason. Aðrir þátttakendur í sýningunni: Alexander John George Hatfield, Eysteinn Aron Halldórsson, Sigurlaug Knudsen Stefánsdóttir, Snæfríður Jóhannsdóttir og Sturla Skúlason Holm. Frumsýning á Stóra sviði Þjóðleikhússins 21. febrúar 2020.

Kapítalisminn étur börnin sín

Hvort sem það var einhver af kanónum breska Þjóðleikhússins, handritshöfundurinn Lee Hall eða leikstjóri frumuppfærslunnar, Hollendingurinn Ivo van Hove, nokkurskonar sendifulltrúi fagurfræði meginlandsleiklistar í bresku stofnanaleikhúsi, sem fékk hugmyndina, þá á viðkomandi hrós skilið. Það er ekkert sjálfgefið að 45 ára gamlar næstum gleymdar amerískar bíómyndir eigi alvöru erindi við okkur, hvað þá erindi upp á leiksvið, en það reyndist vera tilfellið með Network.

Grunnsagan er ekki flókin: Sjónvarpsfréttamaðurinn Howard Beale brotnar saman í beinni útsendingu þegar honum er sagt upp störfum á hnignandi sjónvarpsstöð í eigu gráðugrar samsteypu. Niðurbrotsræðan fær gríðarlegt áhorf og snjöll dagskrárgerðarkona sér möguleikana. Howard Beale verður stjarna, spámaður hinna reiðu og valdalausu. Á vegum hinna yfirveguðu og valdamiklu. Og þar með er mótsagna- og vendingasagan ekki sögð.

Og þarna leynist skýrt – en alls ekki einfeldningslegt – erindi við samtímann. Tíma falsfrétta sem næra öfgar. Veröld þar sem skilin milli afþreyingar og upplýsingar dofna jafnt og þétt. Heim þar sem upp er sprottin bæði iðnaður og pólitískar hreyfingar sem byggja á því að greina og virkja óskilgreinda reiði, veita henni farveg og kynda bálið undir henni. Peningar og völd eru í húfi og þar sem peningar og völd eru í boði er fólk fljótlega tilbúið að sýna sínar verstu hliðar. Þannig er það í dag og þannig var það líka á áttunda áratugnum eins og sjá má íÚtsendingu .

Það er merkilegt að sýningin reynist jafn áhrifarík og raun ber vitni, svo mörgum og ólíkum vopnum sem hún beitir. Þessi óstöðugi og að miklu leyti ósamhristi kokteill af margradda amerísku bíóraunsæi, brechtískri dæmisögu og klassískum persónulegum harmleik ætti ekki að virka. En gerir það samt. Það má alveg velta fyrir sér hvort hún væri áhrifaríkari ef við fengjum að kynnast sálfræðilegum forsendum fyrir ákvörðunum Howards. Að við sæjum hann meira í samskiptum við fólk, en ekki næstum eingöngu í ham fyrir framan myndavélarnar. Í einhverjum skilningi eru sinnaskipti hans eftir fund með æðsta yfirmanni samsteypunnar, sem er upphafið að endinum, óundirbyggð og ófullnægjandi sem drama í strangasta skilningi. Eins má spyrja hvort ástarsamband metnaðarfullu, ungu dagskrárgerðarkonunnar og miðaldra deldarstjórans skipti máli sem réttlætir plássið sem það tekur. En á endanum heldur sýningin athygli bæði heila og hjarta – við kaupum hana, svo gripið sé til málsniðs markaðarins, eins og hlýtur að teljast við hæfi.

Stóran hluta heiðursins á leikstjórinn. Guðjón Davíð Karlsson nær að láta þetta feikiflókna sjónarspil virka saman. Minna verður úr möguleikum sem þó eru þarna til að skapa áhugaverðar og raunsætt trúverðugar persónur. Raunsæisþátturinn í leiktextanum er líka pínu viðkvæmur fyrir textaóöryggi sem var bæði of áberandi og útbreitt á frumsýningunni. Á hinn bóginn er ótrúlegt öryggi í öllu gangverkinu, bæði skiptingum í hinni síhreyfilegu og snjöllu leikmynd Egils Eðvarðssonar og lýsingu Halldórs Arnar Óskarssonar en þó aðallega í fyrirferðarmikilli notkun á myndavélum og skjám sem er lygilega hnökralaus og oft hreinlega heillandi í sjálfu sér. Myndvörpunarblæti nútímaleikhússins á það til að fara í taugarnar á þeim sem hér skrifar en að þessu sinni eru græjurnar á heimavelli. Reyndar umtalsvert nútímalegri en rétt væri, en að öðru leyti eru tímabilinu gerð nostursamleg skil, bæði í myndefni og hönnun Ólafar Erlu Einarsdóttur og þó kannski allra helst í búningum Helgu I. Stefánsdóttur. Ef ekki væri fyrir hið augljósa erindi þá mætti vel njóta sýningarinnar með fortíðarþrána eina að leiðarvísi. Fyrir utan útlit leikaranna er hún ríkulega skreytt auglýsingaefni og tónlistarmyndböndum. Fólk með óþol fyrir kalifornísku gullaldarpopprokki ætti að hugsa sig um tvisvar.

Það er fjölmenni á stóra sviðinu í þessari sýningu. Auk sextán leikara með próf eru fimm tæknimenn, búningafólk, sminkur og aðrir að störfum á sviðinu, hluti af upplifun okkar. Mörg hlutverkana eru ofursmá, nánast þögul en næstum alltaf til staðar engu að síður.

Mest mæðir vitaskuld á Pálma Gestssyni í hlutverki Howards Beale. Til að byrja með var ég ekki alveg sannfærður um hann í hlutverkinu, fannst vanta kraft og myndugleika. En þar skipti sennilega mestu máli skorturinn á undirbyggingu fyrir ákvarðanir og athafnir persónunnar í verkinu sjálfur. Og áður en upp var staðið var Pálmi kominn með heljartök á verkefninu, kröftugur og öruggur en um leið berskjaldaður.

Birgitta Birgisdóttir naut sín greinilega vel í hlutverki hinnar metnaðargjörnu Díönu, sem veit hvert hún stefnir og hikar aldrei. Þröstur Leó Gunnarsson fannst mér á hinn bóginn ekki alveg finna sig í hlutverki ástmannsins, og kannski er sá þáttur verksins líka full-vannærður frá höfundarins hendi þó hann taki sitt pláss í leiktíma. Það var oft gaman að þeim stressaða hrokagikk sem Atli Rafn Sigurðarson skóp úr nýráðnum yfirmanni stöðvarinnar og það er alltaf til bóta þegar Ólafía Hrönn Jónsdóttir tekur dansspor og lætur áhorfendur éta úr lófa sínum. Af fólkinu í bakgrunninum fangaði Hallgrímur Ólafsson oftast athyglina.

Útsending er óvenjuleg sýning um margt. Þetta er tæknilega flókið, stíllega brotakennt og pólitískt hlaðið verk sem spyr flókinna spurninga, sakfellir engan, eða kannski okkur öll. Þessu er vel skilað í sýningu Þjóðleikhússins. Það er magnað að í þessari gömlu bíómynd hafi fundist leið til að segja svona glúrinn og mótsagnakenndan sannleika um fjölmiðla, múgmennsku, kapítalisma og nútímamenningu, og hina nagandi vissu um að eitthvað sé rotið í því Danaveldi sem heimurinn var orðinn þá og er enn. Þótt hér sé verið að sækja verk sem hefur „sannað sig“ í erlendu leikhúsi sanna dæmin að það kál er ekki alltaf sopið þó í íslensku ausuna sé komið. Hér bragðast það hið besta, og er sennilega meinhollt að auki.

Þitt eigið leikrit II – Tímaferðalag

Eftir Ævar Þór Benediktsson. Leikstjórn: Stefán Hallur Stefánsson. Leikmynd: Högni Sigurþórsson, Magnús Arnar Sigurðarson og Hermann Karl Björnsson. Búningar: Ásdís Guðný Guðmundsdóttir. Tónlist: Anna Halldórsdóttir. Lýsing: Magnús Arnar Sigurðarson. Kosningakerfi og sértækar tæknilausnir: Hermann Karl Björnsson. Hljóðmynd: Kristinn Gauti Einarsson. Myndbandshönnun: Ásta Jónína Arnardóttir. Leikgervi: Valdís Karen Smáradóttir. Leikarar: Ebba Katrín Finnsdóttir, Hilmir Jensson, Íris Tanja Í. Flygenring, Lára Jóhanna Jónsdóttir og Snorri Engilbertsson. Frumsýning í Kúlunni í Þjóðleikhúsinu 14. febrúar 2020.

Tíminn vinnur á endanum

Eftir vel heppnaða tilraun í þátttökuleikhúsi með goðsöguverki Ævars Þórs Benediktssonar á síðasta leikári var einboðið að halda áfram að nýta fjárfestinguna í tæknibúnaðinum og halda áfram með bókaflokkinn. Þitt eigið leikrit II – Tímaferðalag (hér eftir Tímaferðalag til hægðarauka) er reyndar ákaflega sjálfstætt gagnvart bókinni sem ber hliðstætt nafn. Hér er komin önnur grunnsaga, nýtt verkefni fyrir tímaferðalangann að leysa.

Og nýr ferðalangur. Anna Hönnudóttir er kraftmikil nútímakona, alin upp af móður sinni til að takast á við hvern vanda af hugrekki og ráðkænsku. Ekki veitir af þegar henni áskotnast tímavél þar sem hún situr á sjúkrahúsi og bíður fregna af líðan fárveikrar mömmu sinnar. Upphefst mikil leit að lækningu, vítt og breitt um rúm og tíma: Og í sönnum ævintýraanda skilar leitin kannski ekki því sem lagt var upp með, en mögulega einhverju sem jafnvel er meira vert: þroska, þekkingu, skilningi og sátt. Allir lifa hamingjusamir til æviloka.

Ævar snýr skemmtilega og nútímalega upp á staðalmyndir ævintýrisins í upphafi, þar sem farið er yfir prinsessulegar dyggðir á borð við veggjaklifur, bardagalistir og kafsund. Prinsessur verða að kunna að spjara sig, eins og kemur í ljós þegar leiðangurinn hefst.

Hvað sem öllum formbrellum og tilraunum líður er það fólk og bjástur þess sem við erum komin til að sjá í leikhúsinu og þessar grunnstoðir eru sterkar í Tímaferðalagi . Bæði Anna og Hanna móðir hennar eru bitastæðir og áhugaverðir karakterar. Hæfileg blanda af staðalmyndum og andófi gegn þeim. Það sama má líka segja um Radar, persónugerving tímavélarinnar, sem lifir á mörkum mennsku og vélar.

Óneitanlega fanga samt bæði brellurnar, að ógleymdum furðum tímaferðalaga, huga og athygli í sýningunni. Ég gæti alveg trúað að þverstæðurnar í flakki um tímann vefjist fyrir fleirum en okkur hinum fullorðnu í látunum, en sennilega truflar það enga nema þá sem endilega vilja skilja allt. Ungir áhorfendur á frumsýningu virtust hafa full tök á tækjabúnaðinum sem gerir þeim kleift að hafa áhrif á atburðarásina. Sjálfur hélt ég mig til hlés og fylgdist með þegar yngri kynslóðin atti Önnu og Radar á foraðið eða reyndi að leiðbeina þeim gegnum þrautirnar sem Ævar Þór hafði lagt fyrir þau.

Framan af gekk þetta nokkuð vel. Ákvarðanirnar sneru að því hvert skyldi halda í tíma og rúmi, hvort skynsamlegt væri að berjast eða flýja, til dæmis í bráðskemmtilegu atriði í villta vestrinu. Í síðari hlutanum lenti sýningin hins vegar í nokkurri sjálfheldu, þar sem hlutverk áhorfenda fólst í því að aðstoða söguhetjurnar við að smyrja lík í hinu forna Egyptalandi á nógu sannfærandi hátt til að vekja ekki grunsemdir. Gisk um sögulegar staðreyndir er ekki dramatískt, þarna var Ævar vísindamaður og ást hans á þekkingu að grípa óheppilega fram fyrir hendurnar á leikhúsmanninum sem deilir með honum líkama. Atriðið varð langt vegna þess hve giskið gekk illa og spennan slaknaði, þrátt fyrir hetjulega tilburði leikara, og ekki tók betra við í síðasta ævintýrinu þar sem áhorfendur greiddu atkvæði um hvort rétt væri að fara til hægri eða vinstri. Algerlega merkingarlaust og óspennandi, sama hvað hækkað var mikið í hljóðkerfinu, sem var óspart nýtt og ekki alltaf skynsamlega.

Tímaferðalag bæði staðfestir kosti og afhjúpar galla þessarar útgáfu af gagnvirku leikhúsi. Meðan ákvarðanir áhorfenda eru merkingarbærar og þýðingarmiklar fyrir gangverk sögunnar eru þær skemmtilegar. Þegar þær eru byggðar á getgátum eða hendingum slaknar á spennunni. Það sem bjargar málunum hér er annars vegar hvað sagan sem undir liggur er áhugaverð og persónurnar bitastæðar, og hve vel leikhópurinn stendur sig í að túlka þær og halda boltum á lofti þrátt fyrir allt.

Þar stendur allt og fellur með þremenningunum; Önnu, Hönnu og Radar. Þau Lára Jóhanna Jónsdóttir, Ebba Katrín Finnsdóttir og Hilmir Jensson eru fyllilega verknum sínum vaxin. Lára Jóhanna drífur sýninguna áfram með krafti sínum og jákvæðri útgeislun, þetta makalausa fyrsta starfsár Ebbu Katrínar hjá Þjóðleikhúsinu heldur bara áfram að gleðja mann og vekja vonir um glæst framhald og Hilmir er hreint frábær í sínu frumlega hlutverki, hárnákvæmur þjarkur eina stundina, lúmskt fyndinn og mannlegur vinur þá næstu. Íris Tanja Í. Flygenring og Snorri Engilbertsson bregða sér í fjölbreytt hlutverk persóna sem verða á vegi tímaferðalanganna og eru oft ansi sniðug.

Leikmyndin er einföld í formi, enda fyrst og fremst vettvangur fyrir fjölbreytta staði sem framkallaðir eru með litríkum og snjöllum skjámyndum. Leikmyndin er skrifuð á þremenningana Högna Sigurþórsson, Magnús Arnar Sigurðarson og Hermann Karl Björnsson, en myndbandshönnun Ástu Jónínu Arnardóttur er þar kannski mikilvægasti þátturinn, ásamt með lýsingu Magnúsar Arnars. Búningar Ásdísar Guðnýjar Guðmundsdóttur eru sögulega réttir eins og vera ber.

Stefán Hallur Stefánsson hefur stýrt áhöfn sinni af öryggi. Ef til vill treystir hann leikhúsinu og áhorfendunum aðeins of lítið til að lifa sig inn í ævintýrið án þess að keyra stuð, hraða og hávaða í botn. Það sama má kannski segja um sjálfa grunnaðferð verksins; hún er á köflum dragbítur á sjálft innihaldið; leiðangur sem endar á að vera leit Önnu að sjálfri sér og því sem skiptir á endanum máli. Þar sem persónurnar og kjarni verksins nær að skína í gegn er hann skínandi, bæði frumlegur og rótfastur í hefðum ævintýranna sem við erum öll tilbúin að trúa á.