Brot úr hjónabandi

Eftir Ingmar Bergman. Íslensk þýðing: Þórdís Gísladóttir. Leikstjórn og leikgerð: Ólafur Egill Egilsson. Leikmynd og búningar: Ilmur Stefánsdóttir. Lýsing: Kjartan Þórisson. Tónlist: Barði Jóhannsson. Hljóð: Baldvin Þór Magnússon. Myndband: Elmar Þórarinsson. Leikgervi: Margrét Benediktsdóttir. Leikarar: Björn Thors og Unnur Ösp Stefánsdóttir. Frumsýning á Litla sviði Borgarleikhússins föstudaginn 4. nóvember 2016.

Haltu mér slepptu mér

„Að óska þess að allt verði alltaf eins og það er núna“ er skilgreining Maríönnu á hamingjunni í upphafi. Segja má að þetta sé það sem heitir á alþjóðamálinu „jinx“, nokkurskonar ranghverf áhrínisorð. Því upp frá þessu rekur verkið hrun hjónabands þeirra Jóhanns, kryfur ástæður þess og tilraunir þeirra hvors um sig til að fóta sig í nýrri tilveru.

Í Brotum úr hjónabandi vinnur Ingmar Bergman úr hinni miklu raunsæishefð Ibsens og Strindbergs á sinn hátt. Hann stillir sínu hversdagslega fólki upp við krossgötur, leggur fyrir það óleysanlegar þrautir, hnúta sem ekki verða leystir og skoðar hvað gerist þegar höggvið er á þá.
Aðallega lætur hann fólkið tala. Og af því hann er að skoða augnablik í kringum stórar ákvarðanir og straumhvörf í lífi þess fer lítið fyrir hversdagshjali. Hér er fólk ekki að spjalla um veðrið og láta sér leiðast meðan lífið þýtur hjá að hætti raunsæishefðar Tsékovs. Það þarf að ræða stóru málin: ástina, hamingjuna, traustið, kynlífið. Þetta er ákaflega sérvalin sneið af raunveruleika þessara vel stæðu og vel menntuðu millistéttarhjóna. Það hefur reyndar þá sérkennilegu afleiðingar að við fáum ekki mjög heildstæða mynd af persónunum sem slíkum, kynnumst þeim ekki við „hversdagslegar aðstæður“. Það er varla að við getum lagt neinn trúnað á það sem þau segja hvort um annað, eða um eigið innra líf. Allt verður að skoðast í ljósi hinna krefjandi aðstæðna, baráttunnar sem stendur óslitið frá því Jóhann tilkynnir eiginkonu sinni að hann sé á förum.

Þetta er, eðli málsins samkvæmt, enn meira áberandi í tveggja tíma sviðsgerð en í upprunalegu sex tíma sjónvarpsútgáfunni, þar sem tími og rúm gefst fyrir fyllri myndasmíð, meðal annars samskipti við annað fólk. Það er eftirsjá að mörgu sem fer forgörðum við flutninginn upp á svið.
Annað sem líður fyrir formið er tilfinningin fyrir framrás tímans, árin sem líða frá því við hittum þau Jóhann og Maríönnu fyrst þar til þau ná lendingu sinni í lokin. Ekkert er gert í gervum, útliti eða líkamsmáli sem hjálpar til við þetta, enda óhægt um vik með leikarana báða á sviðinu nánast allan tímann. Sjálf senuskiptin eru sköpuð með því að láta persónurnar ávarpa salinn og greina frá hvar við grípum næst niður. Þetta er einföld og hagkvæm lausn á formvandanum sem skapast þegar efni er flutt af skjá á svið, en virkaði truflandi á mig. Verkið fékk á sig ankannalegan „upprifjunarblæ“, sem vann enn frekar gegn upplifun af því að langur tími liði. Ekki veit ég hvort Bergman gerði ráð fyrir þessari aðferð eða hvort hún er frá aðstandendum sýningarinnar komin, fyrir liggur að handritið er „leikgerð“ leikstjórans Ólafs Egils Egilssonar á handriti Bergmans. Alla vega fannst mér þetta ekki góð lausn.

Þau Björn Thors og Unnur Ösp Stefánsdóttir eru eins og fiskar í vatni í þessum texta, skapa afar sannfærandi persónur þegar á heildina er litið og ná sterkri innlifun og öruggum samleik þrátt fyrir áðurnefnd uppbrot. Áhrifarík augnablik þar sem kvikan sést kvikna oft þessa rúmu tvo tíma sem sýningin stendur. Samfélagsbreytingar og þróun í stöðu kynjanna vinnur á hinn bóginn á móti leikurunum, dregur úr áhrifamætti verksins í heild. Ef til vill má rekja það til þess hve sjálfsörugg og kröftug Maríanna verður strax frá upphafi í túlkun Unnar. Þetta er sannfærandi gert og trúverðugt að þessi velgengniskona hafi þetta yfirbragð, en fletur óneitanlega út ferðalag Maríönnu í gegnum þann sjálfsþroska sem verkið greinir frá. Eins má sennilega túlka þann hlátur sem óspart hljómaði í salnum á frumsýningunni yfir tilsvörum og látæði Jóhanns sem vitnisburð um að afstaða hans til eiginkonu sinnar og eigin tilvistarvanda sé ansi hreint karlrembulituð. En hitt er líka ljóst að Björn Thors sækir sumt af þessum hlátrum með sinni umtalsverðu gamanleikarafimi, með tímasetningum og mótun setninga. Hvort það er hlátursins virði í samhengi innihalds verksins er svo annað mál. Sama má segja um þá einkennilegu ákvörðun að hafa Jóhann áberandi drukkinn í fyrsta atriði eftir hlé, þar sem hann heimsækir Maríönnu í fyrsta sinn eftir að hann gekk á dyr á vit ástkonu sinnar. Ekkert í textanum styður þessa lögn, og afstaða Maríönnu til hans í kringumstæðunum verður fyrir vikið eiginlega alveg óskiljanleg.

Að frátöldum þessum aðfinnslum eru tök Ólafs Egils á flæði og heildarhugsun sýningarinnar til fyrirmyndar. Praktískt séð tekst flutningur verksins til hins tölvu- og snjalltækjavædda nútíma prýðilega.

Umgjörð Ilmar Stefánsdóttur er ágætlega heppnuð. Bakveggirnir fallegir í sínum skandinavíska léttleika og búa til hæfilega gisinn bakgrunn fyrir falleg myndverk Elmars Þórarinssonar. Ég veit reyndar ekki hvað þúfurnar sem þekja sviðið í fyrri hluta sýningarinnar eiga að segja mér, og er almennt frekar lítið fyrir að leikmyndir reyni að segja mér eitthvað mikið og merkilegt. En sem umgjörð fyrir líf persónanna og túlkun leikaranna er þetta prýðilegt verk.

Það er nokkuð óvenjulegt að hér rati upp á svið áratugagamalt erlent verk sem tæpast telst til „kanónunnar“ – klassískra verka sem tekin eru til meðferðar aftur og aftur í krafti erindis síns, vinsælda eða listrænnar dýptar. Helstu ástæðurnar fyrir því að setja Brot úr hjónabandi á svið hér og nú eru að þau gefa tveimur af hæfileikaríkum leikurum okkar tækifæri til að sýna hvað í þeim býr. Það gera þau og fyrir vikið á áhugafólk um framúrskarandi leik fyllsta erindi í Borgarleikhúsið næstu vikurnar.