Horft frá brúnni

Eftir Arthur Miller. Íslensk þýðing: Sigurður Pálsson. Leikstjórn: Stefan Metz. Leikmynd og búningar: Sean Mackaoui. Lýsing: Ólafur Ágúst Stefánsson. Hljóðhönnun og hljóðmynd: Elvar Geir Sævarsson. Leikarar: Hilmir Snær Guðnason, Harpa Arnardóttir, Lára Jóhanna Jónsdóttir, Stefán Hallur Stefánsson, Snorri Engilbertsson, Arnar Jónsson, Baltasar Breki Samper, Hallgrímur Ólafsson og Baldur Trausti Hreinsson. Frumsýning á Stóra sviði Þjóðleikhússins föstudaginn 30. september 2016.

Dýrið í okkur

Harmleikir upp á líf og dauða þrífast best utan við það sem við vestrænir nútímamenn köllum lög og rétt, en jafnframt verða að gilda hörð lögmál og ósveigjanleg sem „hetjan“ gengur á hólm við. Það er því kjörið fyrir bókmenntir á þessu rófinu að beina sjónum sínum að þeim ítölsku innflytjendum í Bandaríkjunum, sem fluttu með sér stranga lífsreglubálka en gengu kannski ekki nema að nafninu til undir aga hins ameríska réttarkerfis. Þetta vissu Puzo og Coppola, og þetta nýtti Arthur Miller sér þegar hann langaði að láta á það reyna hversu nálægt klassískum harmleik mætti komast í nútímaumhverfi.

Útkoman var Horft frá brúnni. Þar lætur hversdagslegur hafnarverkamaður í New York óleyfilegar ástríður leiða sig til voðaverks undir vökulu auga viturs en lífsleiðs lögfræðings sem Miller lætur gegna hlutverki kórsins úr grísku harmleikjunum sem hann vill blása nútímalífi í. Snjöll og krefjandi hugmynd og verkið löngu komið í flokk sígildra nútímaverka ásamt með öðrum leikritum Millers frá blómaskeiði hans upp úr miðri síðustu öld.

Sviðsetning Stefans Metz er tæknilega framúrskarandi. Samspil leikmyndar, lýsingar og hringsviðstækninnar býr til æsandi flæði og á sinn þátt í að halda spennunni uppi í þessar tæpu tvær klukkustundir sem það tekur heim Carbone-fólksins að sundrast. Stóran plús fær leikstjórinn fyrir að hlífa okkur við hléinu, sem hefði verið illþolandi uppbrot. Lýsing Ólafs Ágústs Stefánssonar er glæsilegt verk og gegnir óvenju viðamiklu hlutverki.

Leikmynd Sean Mackaoui er sömuleiðis sterk og falleg, þó bogadregnar línur glugga og dyraopa minni kannski frekar á „gamla landið“ og kirkjubyggingar en fátækrahverfi hafnarhverfisins og ögri þannig raunsæinu. Það sama má reyndar segja um notkun á „bakhliðum“ veggfleka og aðrar vísanir í kvikmyndaver og leiksviðið sjálft. Útlit og andblær sýningarinnar sækir meðvitað í Film Noir-stílinn og fer alveg að mörkum „kitschins“ – listlíkisins. En það sleppur, fyrir utan upphafstitlana og ofnotkun á hátalarakerfinu fyrir hugleiðingar lögfræðingsins Alfieri. Að öðru leyti viðeigandi og vel heppnað.

Á tveimur stöðum vinnur sviðsetningin þó á móti áhrifamættinum. Annars vegar þegar innflytjendurnir sem setja óstöðugt jafnvægið á Carbone-heimilinu upp í loft koma í fyrsta sinn þar inn. Þröng og kyrrstæð sviðsetning atriðisins gerir leikurunum ókleift að sýna okkur afstöðuna – valdaþrepin, hrifningu, andúð – sem byrjar að myndast þarna og verður öllum á endanum að falli.

Og svo seint í verkinu þar sem Eddie Carbone er hafður inni í símaklefa meðan hin stóru ósköp ganga yfir. Táknrænt séð er þetta góð hugmynd, en verður til þess að við missum sambandið við persónurnar, sjáum ekki viðbrögð þeirra, erum svikin um samleikinn sem verk af þessu tagi lifa og nærast á.

Því þetta er leikaraleikrit. Skrifað inn í hefð sálfræðilegs raunsæis, leikhús innlifunarinnar, hefð Stanislavskíjs og Lees Strasberg (þó Miller hafi reyndar haft illan bifur á „Method-páfanum“). Engin sviðsetningarbrögð eða stílfærsla kemur í staðinn fyrir list leikarans við að afhjúpa þessar persónur, en geta, eins og dæmin sanna, þvælst fyrir. Gera það ekki hér, utan þessara tveggja fyrrnefndu atriða.

Leikhópurinn vinnur fallega úr þessum gjöfula efnivið. Engir stórsigrar en öllu vel til skila haldið. Aðalhlutverkið, Eddie Carbone, verður í meðförum Hilmis Snæs Guðnasonar eins og dýr í sífellt þrengra búri eftir því sem endalokin nálgast. Það örlaði á því að fullmikil orka og meðvitund færi í það hjá leikaranum að skapa persónunni þyngd og eldra fas, en þar fyrir utan var þessi einfaldi meðalmaður sannfærandi hjá Hilmi.

Við fyrstu sýn virtist mér Stefán Hallur Stefánsson ætla að sýna karlmennsku Marcos með eintóna vélrænu, en túlkunin fékk fleiri víddir í síðari atriðum. Snorri Engilbertsson finnst mér fara hættulega leið að Rodolfo, gerir hann ákaflega fínlegan og kvenlegan, og staðfestir í raun þá mynd sem Eddie hefur af þessum vonbiðli fósturdótturinnar. Ekki sjálfgefin túlkun en algerlega fær. Gerir spennitreyju karlmennskunnar að lykilatriði í örlögum Eddies. Og Snorri gerir þetta ákaflega vel.

Oft er Miller legið á hálsi fyrir að skrifa ekki nógu bitastæð kvenhlutverk, en ekki virtist efnisskortur trufla Hörpu Arnardóttur við að skapa heilsteypta og harmræna Beatrice eða Láru Jóhönnu Jónsdóttur að vera bæði spriklandi lífsglöð og tilfinningadjúp Katrín. Tvö atriði sem munu lifa í minningunni eru tveggja manna sena Eddies og Beatrice við sitt kalda hjónarúm og svo samtal Katrínar og Rodolfo á bryggjunni, þar sem við fyllumst bjartsýni á framtíð þessa vel gerða fólks, sem reynist auðvitað tál eitt.

Hlutverk Alfieris er trúlega skrifað fyrir textanæm reynslubúnt á borð við Arnar Jónsson sem brást auðvitað ekki.

Almennt er leikstíllinn hófsamur og vel samstilltur, eins og við eigum að venjast í uppfærslum Stefans Metz. Það má vissulega sjá fyrir sér sýningu með meiri hita, afdráttarlausari afstöðu til þess hvaða drifkraftar eru að verki innra með Eddie Carbone en hér er boðið upp á. Skýra nákvæmar fyrir okkur samspil þríhyrninganna tveggja sem hreyfa gangverkið: Heimilisfaðir – eiginkona – fósturdóttir, yngismær – unnusti – fósturfaðir.
Það er merkilegt með harmleiki. Við lítum á þá sem verðugustu minnisvarða sem við höfum reist göfgi mannsins. Á hinn bóginn er þeirra helsta erindi að fletta ofan af hinum myrku hvötum sem menningin hefur hulið sjónum okkar. Ekkert sýnir okkur betur dýrið í manninum en þetta hástig hámenningarinnar.

Sýning Þjóðleikhússins rekur atburðina á skýran hátt. Leggur fyrir okkur hvað gerðist og skilur okkur eftir með úrvinnsluna. Það er heiðarleg afstaða, kvöldið er fljótt að líða og skilur eftir sig spurningar sem vert er að velta fyrir sér.