Svartlyng
Eftir Guðmund Brynjólfsson. Leikstjóri og hljóðmynd: Bergur Þór Ingólfsson. Leikmynd, búningar og gervi: Eva Vala Guðjónsdóttir. Lýsing: Magnús Arnar Sigurðsson og Hafliði Emil Barðason. Sviðshreyfingar: Valgerður Rúnarsdóttir. Leikarar: Sveinn Ólafur Gunnarsson, Sólveig Guðmundsdóttir, Benedikt Karl Gröndal, Valgerður Rúnarsdóttir og Ragnheiður Eyja Ólafsdóttir. GRAL frumsýndi í Tjarnarbíói föstudaginn 21. september 2018.
Það ríkir umsátursástand í ráðuneytinu. Ráðherrann, pólitískur armur Svartlyng-fjölskyldunnar sem á allt og má allt, á fullt í fangi með að fela og/eða endurskoða svartbók eina sem er víst full af leyndarmálum og upplýsingum sem munu koma honum, ríkisstjórninni, fjölskyldunni og Flokknum illa. Og er mögulega týnd. Kannski felst lausnin í að semja hvítbók í stað hennar, til viðbótar við hefðbundinn útúrsnúninga- og undanbragðadans við fjölmiðla. En það hefur sínar afleiðingar að láta hollustu frekar en hæfileika stýra vali á aðstoðarfólki. Fyrir utan að í sýndarheimi eins og íslenskri pólitík er ekki alveg auðvelt að vita hvað er hvítt og hvað svart.
Pólitískt ádeiluleikhús er vandmeðfarið verkfæri. Eitt er nú hvað leikhúsformið er þungt í vöfum og tímafrekt í framleiðslu, sem hentar ekki sérlega vel ef tala á beint inn í samtímann, skoða og skensa ráðamenn meðan skandalarnir eru enn í fersku minni. Annar vandi er sá að litlar líkur eru á að þeir sem ætlunin er að lesa pistilinn leggi á sig leikhúsferð með tilheyrandi fjárútlátum og fyrirhöfn. Stundum gleymist að skúrkarnir eru næstum örugglega fjarverandi og reiðigusur ganga yfir áhorfendur sem langar mest að samsinna öllu sem sagt er, en er stillt upp sem óvinum. Hinar öfgarnar eru líka dauði yfir áhugaverðri kvöldstund. Þá ríkir yfirlætið eitt, engra spurninga er spurt enda allir sammála um svörin og fara sjálfsánægðir og umhugsunarlausir heim.
Það er langt síðan ég sá leiksýningu sneiða eins fimlega hjá þessum skerjum án þess að bleyta um of í eigin púðri og Svartlyng gerir.
Þar kemur ýmislegt til. Bergur Þór er auðvitað einn okkar næmustu leikstjóra og Guðmundur ágætlega að sér í leikhúsi fáránleikans. Hvernig þar er sótt í innantóma og merkingarlausa síbylju þess sem við köllum tjáskipti, en er oftast einhverskonar valdaspil og feluleikur, ekki síst þegar valdamenn tala. Enda eru ræðuhöld og samræður persónanna í senn fráleitar og hrollvekjandi kunnuglegar. Í sama skóla er hægt að læra að nota einfaldar líkingar og bernskt myndmál sem jaðrar við fimmaurabrandara á áhrifaríkan hátt. Þaðan kemur hugmyndin um hendurnar sem fólk er tilbúið að fórna frekar en að svíkja flokkinn, og þaðan koma glerkassar Evu Völu Guðjónsdóttur útlitshönnuðar sem gefa sviðinu form og tákna gegnsæið, og klósettpappírinn sem þjónar fjölbreyttum tilgangi, m.a. sem forgengilegur pappír svart- og hvítbókar.
Annað sem hjálpar er hvernig farsafléttan sem liggur undir byggingu verksins er aldrei látin taka völdin. Fyrir vikið verður aldrei óþægilegt að það stendur greinilega ekki til að leiða hana til lykta á viðtekinn hátt, eða sækja beint í hana kómískt eldsneyti í feluleik og vandræðagang með hin ýmsu leyndarmál flokks og fjölskyldu. Slík nálgun hefði sett erindi sýningarinnar aftar í forgangsröðina og það er alveg ljóst að hér liggur fólki meira á hjarta en svo að það hefði verið ásættanlegt. Eftir hlé, þegar leikslok nálgast verður erfiðara að víkja sér undan kröfunni um lausn fléttunnar. Þá slaknar eilítið á spennunni í sýningunni. Eins þegar tekin eru af öll tvímæli um að hið óræða hneyksli sem persónurnar hafa glímt við lengi vel er sömu ættar og málsmeðferðin á „ærumálinu“ sem sprengdi ríkisstjórn Bjarna Benediktssonar 2017. Frá sjónarhóli fagurfræði leikritunar hefði verið betra að halda þó þeirri óræðni sem ríkir fram að því allt til enda, en sennilega var nokkrum hláturgusum fórnandi fyrir hina óþægilegu og spennuþrungnu þögn sem breiðist yfir salinn þegar þetta blasir loksins við án tvímæla.
Ráðherrann og ráðstýran eru fólk sem rétt nær að halda framhliðinni í skorðum meðan allt leikur á reiðiskjálfi hið innra og Sveinn Ólafur Gunnarsson og Sólveig Guðmundsdóttir eru bæði vel þjálfuð í týpum af því taginu. Það er alltaf stutt í árásargirni ráðherrans hjá Sveini Ólafi, og nefna má tvö glæsileg atriði þegar fer að halla undan fæti í síðari hluta sýningarinnar. Fyrst þegar hann skrúfar frá kynþokkanum og heillar fréttakonu upp úr skónum og frá vitinu, og svo aftur síðar þegar hann afvegaleiðir sömu fréttakonu í beinni útsendingu með því að játa grátklökkur á sig heppilega yfirsjón til að moka yfir alvarlegri ásakanir. Í báðum þessum atriðum fær hann verðugan mótleik frá Valgerði Rúnarsdóttur. Ræða ráðstýru Sólveigar um dætur sínar snemma í verkinu var annað frábært augnablik sem og samskipti hennar við fatlaða gluggaþvottamanninn sem hún á erfitt með að trúa að geti verið Íslendingur. Þór Tulinius skapar þar dásamlegan kall. Benedikt Karl Gröndal er kostulegur sem tækifærissinnað fórnarlamb aðstæðna og harmur hans yfir að vera fluttur yfir í umhverfisráðuneytið verður í minnum hafður. Þá er ótalin Ragnheiður Eyja Ólafsdóttir sem hnýtir endahnút sýningarinnar á táknrænan hátt og minnir á að þrátt fyrir allan galgopaskapinn og fyndnina er dauðans alvara á bak við Svartlyng. Rammpólitískt og hraðsoðið ádeiluverk sem virkar.
Já ráðherra
Svartlyng hefst með lögbroti. Meðan ljósin koma upp og leikhópurinn leggur síðustu hönd á leikmyndina með nokkrum klósettpappírsrúllum hljómar Lofsöngur Sveinbjörns Sveinbjörnssonar í bannfærðri djassmeðferð Guðmundar Ingólfssonar úr kvikmyndinni Okkar á milli. Tónlist er mikið notuð í sýningunni, oftast skemmtilega þó að sjaldnast sé jafn auðvelt og í upphafinu að tengja valið efnislega við erindi sýningarinnar. Svo er sjálfstætt rannsóknarefni hvers vegna leikstjórum sýninga með pólitískt erindi, finnst svona brýnt að skjóta misvel útfærðum dansatriðum inn í verk sín nú um stundir. En yfirdrepsskapur og skinhelgi hinnar sjálfshátíðlegu yfirstéttar er viðfangsefni Guðmundar Brynjólfssonar, leikstjórans Bergs Þórs Ingólfssonar og samverkafólks þeirra, svo gönuhlaup Guðmundar Ingólfssonar við flygilinn slá réttan tón.Það ríkir umsátursástand í ráðuneytinu. Ráðherrann, pólitískur armur Svartlyng-fjölskyldunnar sem á allt og má allt, á fullt í fangi með að fela og/eða endurskoða svartbók eina sem er víst full af leyndarmálum og upplýsingum sem munu koma honum, ríkisstjórninni, fjölskyldunni og Flokknum illa. Og er mögulega týnd. Kannski felst lausnin í að semja hvítbók í stað hennar, til viðbótar við hefðbundinn útúrsnúninga- og undanbragðadans við fjölmiðla. En það hefur sínar afleiðingar að láta hollustu frekar en hæfileika stýra vali á aðstoðarfólki. Fyrir utan að í sýndarheimi eins og íslenskri pólitík er ekki alveg auðvelt að vita hvað er hvítt og hvað svart.
Pólitískt ádeiluleikhús er vandmeðfarið verkfæri. Eitt er nú hvað leikhúsformið er þungt í vöfum og tímafrekt í framleiðslu, sem hentar ekki sérlega vel ef tala á beint inn í samtímann, skoða og skensa ráðamenn meðan skandalarnir eru enn í fersku minni. Annar vandi er sá að litlar líkur eru á að þeir sem ætlunin er að lesa pistilinn leggi á sig leikhúsferð með tilheyrandi fjárútlátum og fyrirhöfn. Stundum gleymist að skúrkarnir eru næstum örugglega fjarverandi og reiðigusur ganga yfir áhorfendur sem langar mest að samsinna öllu sem sagt er, en er stillt upp sem óvinum. Hinar öfgarnar eru líka dauði yfir áhugaverðri kvöldstund. Þá ríkir yfirlætið eitt, engra spurninga er spurt enda allir sammála um svörin og fara sjálfsánægðir og umhugsunarlausir heim.
Það er langt síðan ég sá leiksýningu sneiða eins fimlega hjá þessum skerjum án þess að bleyta um of í eigin púðri og Svartlyng gerir.
Þar kemur ýmislegt til. Bergur Þór er auðvitað einn okkar næmustu leikstjóra og Guðmundur ágætlega að sér í leikhúsi fáránleikans. Hvernig þar er sótt í innantóma og merkingarlausa síbylju þess sem við köllum tjáskipti, en er oftast einhverskonar valdaspil og feluleikur, ekki síst þegar valdamenn tala. Enda eru ræðuhöld og samræður persónanna í senn fráleitar og hrollvekjandi kunnuglegar. Í sama skóla er hægt að læra að nota einfaldar líkingar og bernskt myndmál sem jaðrar við fimmaurabrandara á áhrifaríkan hátt. Þaðan kemur hugmyndin um hendurnar sem fólk er tilbúið að fórna frekar en að svíkja flokkinn, og þaðan koma glerkassar Evu Völu Guðjónsdóttur útlitshönnuðar sem gefa sviðinu form og tákna gegnsæið, og klósettpappírinn sem þjónar fjölbreyttum tilgangi, m.a. sem forgengilegur pappír svart- og hvítbókar.
Annað sem hjálpar er hvernig farsafléttan sem liggur undir byggingu verksins er aldrei látin taka völdin. Fyrir vikið verður aldrei óþægilegt að það stendur greinilega ekki til að leiða hana til lykta á viðtekinn hátt, eða sækja beint í hana kómískt eldsneyti í feluleik og vandræðagang með hin ýmsu leyndarmál flokks og fjölskyldu. Slík nálgun hefði sett erindi sýningarinnar aftar í forgangsröðina og það er alveg ljóst að hér liggur fólki meira á hjarta en svo að það hefði verið ásættanlegt. Eftir hlé, þegar leikslok nálgast verður erfiðara að víkja sér undan kröfunni um lausn fléttunnar. Þá slaknar eilítið á spennunni í sýningunni. Eins þegar tekin eru af öll tvímæli um að hið óræða hneyksli sem persónurnar hafa glímt við lengi vel er sömu ættar og málsmeðferðin á „ærumálinu“ sem sprengdi ríkisstjórn Bjarna Benediktssonar 2017. Frá sjónarhóli fagurfræði leikritunar hefði verið betra að halda þó þeirri óræðni sem ríkir fram að því allt til enda, en sennilega var nokkrum hláturgusum fórnandi fyrir hina óþægilegu og spennuþrungnu þögn sem breiðist yfir salinn þegar þetta blasir loksins við án tvímæla.
Ráðherrann og ráðstýran eru fólk sem rétt nær að halda framhliðinni í skorðum meðan allt leikur á reiðiskjálfi hið innra og Sveinn Ólafur Gunnarsson og Sólveig Guðmundsdóttir eru bæði vel þjálfuð í týpum af því taginu. Það er alltaf stutt í árásargirni ráðherrans hjá Sveini Ólafi, og nefna má tvö glæsileg atriði þegar fer að halla undan fæti í síðari hluta sýningarinnar. Fyrst þegar hann skrúfar frá kynþokkanum og heillar fréttakonu upp úr skónum og frá vitinu, og svo aftur síðar þegar hann afvegaleiðir sömu fréttakonu í beinni útsendingu með því að játa grátklökkur á sig heppilega yfirsjón til að moka yfir alvarlegri ásakanir. Í báðum þessum atriðum fær hann verðugan mótleik frá Valgerði Rúnarsdóttur. Ræða ráðstýru Sólveigar um dætur sínar snemma í verkinu var annað frábært augnablik sem og samskipti hennar við fatlaða gluggaþvottamanninn sem hún á erfitt með að trúa að geti verið Íslendingur. Þór Tulinius skapar þar dásamlegan kall. Benedikt Karl Gröndal er kostulegur sem tækifærissinnað fórnarlamb aðstæðna og harmur hans yfir að vera fluttur yfir í umhverfisráðuneytið verður í minnum hafður. Þá er ótalin Ragnheiður Eyja Ólafsdóttir sem hnýtir endahnút sýningarinnar á táknrænan hátt og minnir á að þrátt fyrir allan galgopaskapinn og fyndnina er dauðans alvara á bak við Svartlyng. Rammpólitískt og hraðsoðið ádeiluverk sem virkar.