Ekkert er sorglegra en manneskjan

Tónskáld: Friðrik Margrétar-Guðmundsson. Leikstjórn og texti: Adolf Smári Unnarsson. Dramatúrg: Matthías Tryggvi Haraldsson. Leikmynda- og búningahönnuður: Bryndís Ósk. Þ. Ingvarsdóttir. Lýsing: Hafliði Emil Barðason. Myndband: Elmar Þórarinsson. Tónlistarstjórn: Pétur Björnsson. Hljómsveit: Baldvin Ingvar Tryggvason, Björg Brjánsdóttir, Friðrik Margrétar-Guðmundsson, Flemming Viðar Valmundsson, Pétur Björnsson og Unnur Jónsdóttir. Flytjendur: Dagur Þorgrímsson, Heiðdís Hanna Sigurðardóttir, María Sól Ingólfsdóttir og Ólafur Freyr Birkisson. Frumsýnt 6. september 2020 í Tjarnarbíói, skrifað um 2. sýningu á sama stað 10. september 2020.

Söngur um lífið

Þögul en skopleg örvænting hversdagsins er kannski ekki fyrsta viðfangsefnið sem kemur upp í hugann þegar hugsað er um óperur. En af hverju ekki? Hvers vegna skyldu útblásin stórdrömu nítjándu aldarinnar stýra því hvernig við hugsum um þetta form, eitthvað frekar en við miðum við þann tíma og hefðir hans þegar við leggjum mat á aðra sviðslistakima? Engu að síður er það staðreynd að af öllum sviðsformum er óperan sú stirðasta. Verst farin af bæði liðagigt, offitu og beinþynningu. Haldið á lífi af sífellt gráhærðari yfirstétt á verndarsvæðum óperuhúsa þar sem sömu gömlu öruggu verkin eru reglulega dregin fram eins og á minjasafni eða dýragarði.

Það er samt lífsmark utan verndarsvæðisins. Reyndar stafar það að hluta af spennunni milli forms og hefða og þess sem nýja kynslóðin kýs að taka til umfjöllunnar. Þannig fóru hláturbylgjur um sal Tjarnarbíós þar sem grámyglulegir sólarlandafararnir fjórir sungu af vélrænni innlifun „Borða mat /drekka vín / Hlægja hátt / segja grín“ og annað álíka þrungið. Ekki var samt hægt að sjá að tónskáldið Friðrik Margrétar-Guðmundsson eða líbrettistinn og leikstjórinn Adolf Smári Unnarsson væru beinlínis að vinna með þessa spennu. Það vottaði varla fyrir paródíublæ, umfram það sem mun alltaf virka kjánalega á alla sem eru ekki beinlínis innvígðir í mál óperunnar: að fólk sé að syngja það sem væri mun nærtækara að segja.

Enda fjöruðu flissin smám saman út. Ekki alveg loku fyrir það skotið að fólki hafi stundum leiðst þófið, tíðindaleysi og endurtekning eru grunnþættir í bæði erindi og fagurfræði verksins. Einhver skelltu nú samt upp úr þegar langdregin leikfimiæfingarsería upphófst í þriðja sinn, en það hló enginn þegar lagt var af stað í rútínuna í sjötta skiptið. Wagner er ekki einn um að reyna á þolrif fólks. Svo má alveg flissa yfir honum líka.

Það eru í sjálfu sér ekki sérlega ný eða markverð tíðindi á boðstólum í Ekkert er sorglegra en manneskjan. Satírísk uppgjöf ungu kynslóðarinnar gagnvart því sem bíður þeirra í ferðalaginu gegnum lífið á þessum síðustu og verstu tímum er bæði skiljanleg, þekkt og kannski heldur dauft eldsneyti í listaverk. Innihaldslausar klisjur náms- og starfsráðgjafa, jógakennara og slökunargúrúa tjá mest lítið annað en eigin innihaldsleysi, þó skoplegar séu. Það var ekki mikið gert af því að afvegaleiða, dýpka eða skrumskæla þessi skilaboð, umfram það sem felst í því að syngja eða flytja þau í talkórum. Sterkasta senan, sú með beittustu sögnina, var væntanlega kórkaflinn þar sem textinn „Allir eru að gera sitt allra besta“ var sunginn meðan sjónvarpsskjárinn sýndi heimsendalegar myndir af kraumandi eldi.

Það sem situr samt sterkast eftir hjá mér eftir sýninguna er hið frábæra og fágaða vald sem hópurinn allur sýnir. Það byrjar í efniviðnum sjálfum. Friðrik hefur samið sérlega áheyrilega tónlist, undir sterkum naumhyggjuáhrifum, þar sem oft er unnið tímunum saman með tvo smekklega kryddaða hljóma sem skiptast á og tilbreytingin birtist fyrst og fremst í hægferðugri taktóreiðu. Frábærlega var unnið með litbrigðin sem hljóðfæraskipanin bauð upp á og aukastig fyrir að bjóða harmóníkuna velkomna í litlu hefðbundnu kammersveitina. Nikkan lagði til heilmikla fyllingu og skemmtilega effektar, auk þess sem hún blandast með eindæmum vel við bæði blásturs- og strokhljóðfærin. 

Flutningur spilenda jafnt sem syngjenda var næsta lýtalaus og einstaklega smekklega unnið með uppmögnun. Textameðferð alla jafnan einstaklega skýr; oft hefur innihaldsríkari texti fengið minni alúð hjá íslenskum söngvurum. Það er í sjálfu sér ekkert sérstakt um frammistöðu einstakra söngvara að segja, sem aftur ögrar stjörnustemmingunni sem gegnsýrir óperuheiminn, en þau Dagur Þorgrímsson, Heiðdís Hanna Sigurðardóttir, María Sól Ingólfsdóttir og Ólafur Freyr Birkisson skiluðu sínu lýtalaust, sem hlýtur að teljast helsta dyggðin í heimi sýningarinnar og markmiðum hennar.

Sviðsetning Adolfs Smára er annar þáttur þar sem algert vald fær að njóta sín. Sýningin er kóreógraferuð niður í smæstu smáatriði, hreyfingamynstrið er stranglega agað og þeim aga aldrei ögrað. Persónusköpun, samskipti og samband við áhorfendur eru þættir sem eru algerlega sniðgengnir, og þó vel megi sakna þeirra, og ávinnings af slakara taumhaldi, er aginn virðingarverður og útkoman forvitnileg sem slík. Umgjörð Bryndísar Óskar Þ. Ingvarsdóttur (leikmynd og búningar), Hafliða Emils Barðasonar (lýsing) og Elmars Þórarinssonar (myndband) er prýðilegt verk. 

Ekkert er sorglegra en manneskjan er svo sannarlega ekkert átakaverk. Dramatík er haldið í lágmarki, köld stílfræð nákvæmni kemur í stað mannlegrar nándar og tilfinningatúlkunnar. Þetta er ekki Puccini. Þetta er hinsvegar aðdáunarverð æfing í nákvæmni og fágun og rannsókn á tjáningarmöguleikum einhæfninnar. Ákaflega vel heppnuð sem slík, og svo langt sem hún nær.