Amadeus

Höfundur: Peter Shaffer, þýðing: Valgarður Egilsson og Katrín Fjeldsted. Leikstjóri: Stefán Baldursson, leikmynd: Þórunn Sigríður Þorgrímsdóttir, búningar: Helga I. Stefánsdóttir, lýsing: Halldór Örn Óskarson, hljóð: Ólafur Örn Thoroddsen, leikgervi: Sigríður Rósa Bjarnadóttir. Leikendur: Birgitta Birgisdóttir, Ellert A. Ingimundarson, Gunnar Hansson, Halldór Gylfason, Hilmir Snær Guðnason, Jóhanna Vigdís Arnardóttir, Orri Huginn Ágústsson, Pétur Einarsson, Sigrún Edda Björnsdóttir, Theódór Júlíusson ogVíðir Guðmundsson. Borgarleikhúsinu 21. október 2006.

Verndardýrlingur meðalmennskunnar 

EITTHVAÐ er um það að leikhúsáhugafólk og menningarvitar furði sig á verkefnavali Leikfélags Reykjavíkur þetta leikárið. Það er að sönnu óvanalegt að jafn hátt hlutfall fyrirhugaðra sýninga séu verk sem áður hafa sést hér á fjölum án þess að vera óumdeild klassík. En þetta þarf vitaskuld ekki að tákna ófrumleika eða listrænan kveifarskap. Og sjálfum þykir mér sérlega lofsvert þegar íslensk verk eru tekin til alvarlegrar endurskoðunar og bíð spenntur eftir því að sjá hvernig tíminn hefur leikið Dag vonar og söngleikinn Gretti, og ekki síður hvaða tökum nýtt fólk tekur þessi verk sem bæði þóttu spennandi á sinni tíð.

Sama má segja um Amadeus, sem fór mikla sigurför um heiminn árin eftir frumsýninguna í London 1979. Peter Shaffer var þá þegar mikilsmetinn og gríðarvinsæll höfundur, sem hafði sérhæft sig í að koma alvarlegu og oft næsta heimspekilegu efni fyrir í alþýðlegum sviðsbúningi sem sótti jöfnum höndum í smiðju hins vel smíðaða stofuleikrits og epíska leikhússins hans Brechts. Shaffer málar á stóra striga, spyr stórra spurninga um stöðu mannsins í heiminum, um trúarþörfina, snilligáfuna en þó einkum um þögn Guðs. Og hann kemur efni sínu til skila með spennandi sögum, skýrri framsetningu og án þess að fela sig bak við torræðni eða tilraunamennsku. Framúrskarandi handverksmaður, kannski meira hrað- en djúpskreiður.

Amadeus er skýrt dæmi um list Shaffers. Gamlar kjaftasögur um aðdraganda að dauða Mozarts verða honum innblástur í verk um hinn skyldurækna miðlungsmann Salieri, sem þarf að bregðast við því áfalli sem snilligáfan sem býr í hinum óverðuga unglingi verður honum. Hvernig getur Guð gengið framhjá sínum dyggðuga þjóni og snert í hans stað jafn óuppdreginn og orðljótan náunga og Wolfgang þennan, sem aukinheldur umgengst snilligáfu sína eins og sjálfsagðan hlut? Svar Salieris er að rifta þeim sáttmála sem hann taldi sig hafa við almættið og helga sig því að leggja stein í götu Mozarts, og verða þannig óbeinn valdur að ótímabærum dauða hans. Fánýtt að sjálfsögðu, þar sem tónlistin lifir en sú sem Salieri setti saman gleymdist.

Það verður að segjast eins og er að Amadeus hefur ekki elst vel. Vera má að þar spili inn í ósanngjarn en óumflýjanlegur samanburður við kvikmyndaútgáfuna, en verkið virkar þunglamalegt og óþarflega langt. Þá er innbyggð þverstæða í formhugmynd verksins sem tekst a.m.k. ekki að leysa farsællega í þessari sýningu. Salieri er bæði aðalpersóna verksins, sá sem upplifir atburði þess og mótast af þeim, og jafnframt sögumaður sem segir frá þessum sömu atburðum í endurliti með tilheyrandi fjarlægð frá þeim.

Hilmir Snær Guðnason nær sterkari tökum á sögumanninum en leikpersónunni í þessari uppfærslu, og sýningin rís hæst í flutningi hans á mögnuðu eintalinu þar sem Salieri segir Guði stríð á hendur fyrir svik hans við þjón sinn. Í blábyrjun heyrði ég reyndar ekki betur en það eimdi örlítið eftir af þýska hreimnum úr Ég er mín eigin kona í máli Hilmis, en það hvarf nú fljótt sem betur fer. Hins vegar þótti mér grunntúlkunin á persónunni, lögnin, ekki vera nógu hugsuð. Salieri er hér frá byrjun lýst sem frekar grunnhyggnum og hégómlegum manni, ekki því dyggðatrölli sem umhverfist í andstæðu sína. Dæmi: Þegar Salieri afræður að neyða Konstönsu konu Mozarts til að ljá sér blíðu sína var ekki annað að sjá á lögn senunnar en þar færi alvanur flagari, sem hann á ekki að vera. Mér þykir sem Stefán Baldursson hefði átt að gefa aðalleikaranum sínum færi á meira ferðalagi en hér er boðið upp á.

Tveir nýliðar fást við hin stóru hlutverkin tvö. Víðir Guðmundsson gerir margt fallega í hlutverki Mozarts, sérstaklega í síðari hlutanum þegar halla tekur undan fæti heilsufars- og fjárhagslega. Frá fyrstu tíð hefur það reynst leikurum sem glíma við þetta hlutverk erfitt að sannfæra leikhúsgesti um að þessi óþekktarormur með smábarnahúmorinn sé höfundur tónlistarinnar óviðjafnanlegu, en það tekst Víði. Ég átta mig hins vegar ekki alveg á hvort stífnin í hreyfingum hans framanaf var hluti af persónusköpuninni eða stafaði af óöryggi, en hvort heldur sem er þá var mér truflun af henni.

Birgitta Birgisdóttir þótti mér sannfærandi Konstansa, með sterka nærveru og fallega innlifun. Samleikur þessara þriggja var heilt yfir prýðilegur.

Ellert A. Ingimundarson gerði hreinræktaða skopfígúru úr keisaranum, og ekkert nema gott um það að segja. Hirðmennirnir allir voru líka fremur skrípalegir, og það var einna helst Theodór Júlíusson í hlutverki hins hjartagóða og þolinmóða frímúrara Van Swieten sem náði að skapa fullgilda persónu.

Leikmynd Þórunnar S. Þorgrímsdóttur er þénug fyrir þetta flókna verk sem gerist á ótal stöðum þar sem hver senan flæðir inn í aðra, og staðsetningar og flæði sýningarinnar er myndrænt og kraftmikið hjá Stefáni. Um áferð, litaskala og efnisval í leikmynd er ég ekki eins viss, hún minnti að þessu leyti stundum óþyrmilega á sviðsmynd úr Evróvisjón-forkeppni um miðjan níunda áratuginn. Búningar eru klassískir, en heldur þótti mér hinn frómi guðsmaður Salieri vera mikill sundurgerðarmaður hér.

Amadeus er ekki snilldarverk, hvorki leikritið sjálft né þessi uppfærsla. En það er þrátt fyrir allt forvitnileg saga sem fjallar um mikilvæga hluti á aðgengilegan hátt, sögð af flinku fólki með öllum leikhúsmeðulunum. Ég er ekki viss um að leikritið hafi verðskuldað þessa endurskoðun, en vitaskuld var aðeins ein leið fær til að ganga úr skugga um það.