Sölumaður deyr

Eftir Arthur Miller. Íslensk þýðing: Kristján Þórður Hrafnsson. Leikstjórn: Kristín Jóhannesdóttir. Leikmynd: Brynja Björnsdóttir. Búningar: Þórunn María Jónsdóttir. Tónlist: Gyða Valtýsdóttir. Lýsing: Pálmi Jónsson. Leikgervi: Elín S. Gísladóttir. Hljóðmynd: Garðar Borgþórsson. Hljóðfæraleikur: Gyða Valtýsdóttir, Julian Sartorius, Shahzad Ismaily og Karl James Pestka. Leikarar: Jóhann Sigurðarson, Sigrún Edda Björnsdóttir, Hjörtur Jóhann Jónsson, Rakel Ýr Stefánsdóttir, Stefán Jónsson, Þorsteinn Bachmann, Aron Már Ólafsson, Valur Freyr Einarsson, Esther Talía Casey, Þórunn Arna Kristjánsdóttir, Katla Margrét Þorgeirsdóttir og Sigurður Þór Óskarsson. Frumsýning á Stóra sviði Borgarleikhússins laugardaginn 20. febrúar 2021.

Sálin hans meðaljóns míns

Ólíkt flestum skáldsystkinum sínum í deild nútímaklassíkur virðist Arthur Miller ekki þurfa að óttast að falla í gleymsku alveg strax hér uppi á Íslandi. Öll hans helstu verk; Allir synir mínir, Sölumaður deyr, Horft af brúnni og Í deiglunni/Eldraunin hafa verið tekin til meðferðar í atvinnuleikhúsum okkar á þessari öld. Sölumaðurinn núna í tvígang og það í sama húsinu. Tennessee Williams, Eugene O’Neill og Harold Pinter gnísta tönnum í sviðsvængnum.

Hvað veldur? Það er alveg hægt að færa ágæt rök fyrir því að það séu umtalsverð ellimerki á skáldskap Millers, og fleiri ágalla mætti tína til. Hann er t.d. næstum alveg húmorslaus. Á það til að styðja sig full-þungt við hækju melódramans. Formstífnin eitt af höfuðeinkennum hans. Ekki endilega meðmæli fyrir leikhús okkar tíma, með allri sinni ást á óreiðu og íróníu.

Engu að síður eru vinsældirnar staðreynd. Ætli það sé kannski vegna þess að hann komst næst því að gera það sem margir reyndu, og við erum mikið til búin að gefast upp á: að skrifa harmleiki að fornri fyrirmynd um örlög hverdagsfólks í guðlausum heimi? Einhversstaðar vitum við að þetta er það sem leikhúsið er skapað til að skoða. 

Öll hafa höfuðverk Millers sér til ágætis nokkuð, en það er freistandi að setja Sölumanninn í sérflokk. Ólíkt hinum þremur hverfist það ekki um eina tiltekna harmræna valþröng hetjunnar. Hér er meðaljóninn sem ómeðvitað sköpunarverk þjóðfélagsins til skoðunar. Og það er kostnaður Willy Loman við að láta þetta meðvitundarleysi eftir sér sem skapar honum örlög, og öllu hans fólki. 

Og svo er hitt: þetta makalausa sérsniðna form sem Miller bjó efninu; flæðið milli nútímans – síðustu klukkutímanna í lífi Willys – og fortíðarinnar eins og hún býr í höfði hans. Og síðast en ekki síst: sambræðsla þessrar „óraunsæislegu“ aðferðar og miskunnarlauss sálfræðiraunsæisins í samskiptum og tilfinningalífi persónanna, línu fyrir línu.

Það er þrautin þyngri fyrir leikstjóra að láta þetta verk lifna á sviðinu. Að finna jafnvægi milli þess að lúta ströngu og flóknu forminu og stíl textans og þess að leggja eitthvað til málanna frá eigin brjósti. Frá mínum bæjardyrum séð hefur Kristín Jóhannesdóttir gerst of eftirlátssöm við sína 

eigin frjóu hugsun, og um leið misst sjónar á mikilvægum eigindum verksins sjálfs. 

Það kemur minna að sök með hugmyndirnar sem hún vinnur út frá og getur ekki stillt sig um að bæta hráum við: bókstaflegri útleggingu á tilvistarspeki Sartres eins og hún birtist í dæmisögunni um þjóninn í Veru og neind og hvernig líf hans er óheilindunum merkt. Að leggja hana í munn þjónsins Stanleys (Valur Freyr Einarsson) í nokkurskonar forleik, með smávegis ábót eftir hlé er vissulega óþarfi og pínu vandræðalega útfært, en auðvelt að leiða það hjá sér. 

Verra er með hvernig fínlegir sálfræðilegir drættir í samskiptum, valdatafli og tilfinningaóreiðu Loman-fólksins þurrkast að stórum hluta út í leikstíl sýningarinnar. Hér er allt meira og minna á útopnu frá því Happý rekur upp sitt óútskýrða öskur í upphafi sýningar þar til systkinin, móðir þeirra og hinir góðu grannar standa yfir moldum sölumannsins í lokin. Textinn mikið til „fluttur“ en mun síður „lifaður“, mælskulist trompar tilfinningatúlkun og samleik, svo hið ósagða, undirtextinn, skilar sér of sjaldan út milli orðanna. Þetta kemur sérstaklega illa niður á Sigrúnu Eddu Björnsdóttur í hlutverki Lindu, lífsakkerinu og miðpunkti fjölskyldunnar þótt eiginmaðurinn sé fókus leikritsins. Sigrún nær undir lokin að sýna okkur inn að kviku persónunnar í áhrifamiklum eftirmálanum, en þangað til gengur of mikið á. 

Jóhann Sigurðarson er líka heftur af skorti sýningarinnar á alúð við fínleg blæbrigði í titilhlutverkinu, en á þó ýmis tól í verkfæraskúrnum sínum sem nýtast við að sýna okkur meðalmennið sem lætur ranghugmyndir dogmatískrar velgengnishugsjónar kapítalismans stýra sér fram af brúninni. Mikilfengleg nærveran og á móti þessi sérkennilegi bernski undirlægjutónn sem Jóhann á til koma í góðar þarfir. Eins og flest í sýningunni eru hans sterkustu stundir þegar óreiðan og ásókn minninganna er í algleymingi. Ég hef séð nokkrar uppfærslur Sölumannsins en aldrei fyrr hafa senurnar með hinum goðsagnakennda stóra bróður verið það áhrifaríkasta. Stefán Jónsson nýtur sín til fulls í skrítnu hlutverkinu og samleikur þeirra Jóhanns er sterkur. Jóhann er líka góður með Þorsteini Bachmann í hlutverki nágrannans Charley, og Þorsteini virðist ekki geta mistekist að skapa eftirminnilegar persónur úr litlu þessi árin. Aron Már Ólafsson fór snoturlega með lítið hlutverk Bernards sonar hans.

Öflugastan mótleikinn fær Jóhann frá Hirti Jóhanni Jónssyni, enda má segja að glíma Willys við eldri son sinn sé eldsneytið sem knýr persónulegan harmleikinn áfram. Hjörtur á stjörnuleik, nær að skapa sannfærandi og raunsæislega persónu úr Biff, sem sér – og sér ekki – gegnum tálsýnir fjölskyldu og samfélags. Það er mikið fjör í túlkun Rakelar Ýrar Stefánsdóttur á Happy, en ég held að það hafi verið misráðið að breyta syni í dóttur: of mikið af samspili bræðra, mæðgina og feðga skekkist og glatar merkingu sinni, sérstaklega í ljósi þess að ógerningur er að flytja verkið í heild sinni til í tíma, og það er ekki heldur reynt hér. Sérkennilegt líka að fara svona langt með daðurstilburði Happy(jar) við Stanley í veitingahúsaatriðinu. Sama má reyndar segja um farsakennda lögnina á viðhaldinu í meðförum Þórunnar Örnu Kristjánsdóttur. Önnur kynbreyting er gerð á Howard, yfirmanni Willys og hún gengur betur upp í meðförum Esterar Thalíu Casey, þó stóllinn hennar hafi ögrað útlitsstíl sýningarinnar og bernskt táknmálið með lyftubúnaðinn hafi frekar kallað á fliss en nokkur önnur viðbrögð.

Ekki er vel gott að lesa í myndmál leikmyndar Brynju Björnsdóttur. Einfaldleikinn, nánast naumhyggja, ræður ríkjum, en hvítu plastboltarnir fanga athyglina án þess að láta uppi hvað þeir vilja tákna. Vekja samt upp hugrenningatengsl við tumbleweed-runna, rótleysi og þyrrking. Búningar, lýsing, tónlist og hljóðmynd þjónar sínu hlutverki en fangar ekki athygli svo neinu nemur. Eins er að mestu með áheyrilega og munntama nýja þýðingu Kristjáns Þórðar Hrafnssonar. Pínu ótraustvekjandi samt hvað hann snarar tveimur af eftirminnilegri setningum verksins flatneskjulega: „A terrible thing is happening to him“ verður „Hann á mjög bágt“ og „Attention must be paid“ verður „Sýna nærgætni“. 

Sölumaður deyr nær alltaf takinu á sálum áhorfenda. Verkið virkaði í Kína kommúnismans fyrir daga herskálakapítalismans og það virkaði í Japan þar sem einhverjir sögðu víst „sölumanni sem ekki selur ber að fyrirfara sér“. Vægðarleysi lífshátta okkar og lygin sem við þurfum að segja okkur til að trúa á tilganginn með þeim hefur ekki þróast svo mikið á sjötíu árum að við finnum ekki fyrir Willy Loman innra með okkur. Þó uppfærsla Borgarleikhússins að þessu sinni haldi sig mikið til á yfirborðinu þá heldur þessi harmleikur hversdagsmannsins áfram að tala til okkar.