Skugga Sveinn

eftir Matthías Jochumsson. Leikgerð: Marta Nordal og leikhópurinn. Leikstjórn: Marta Nordal. Tónsmíði og tónlistarútsetningar: Sævar Helgi Jóhannsson. Söngtextar: Matthías Jochumsson og Vilhjálmur B. Bragason. Leikmynd: Andrúm arkitektar. Leiktjöld: Sigurður Guðmundsson málari. Búningar: Björg Marta Gunnarsdóttir. Lýsing: Ólafur Ágúst Stefánsson. Hljóðmynd: Gunnar Sigurbjörnsson. Sviðshreyfingar: Guðný Ósk Karlsdóttir og Marta Nordal. Hár og gervi: Harpa Birgisdóttir. Leikarar: Jón Gnarr, Björgvin Franz Gíslason, Þórdís Björk Þorfinnsdóttir, Sunna Borg, María Pálsdóttir, Árni Beinteinn, Vilhjálmur B. Bragason og Vala Fannell. Leikfélag Akureyrar frumsýndi í Samkomuhúsinu á Akureyri 12. febrúar 2022. 

Þrír hljómar og sannleikurinn

Það er bæði bölvun og blessun að Skugga Sveinn sé hornsteinn íslenskrar leikritunar. Bölvun af því að þetta er nú ekki stórkostlega tilþrifamikið, formfagurt eða djúpt verk, þó skemmtilegt sé. Blessun af nákvæmlega sömu ástæðum. Fyrir vikið er ekkert tiltökumál að búa til sýningu eins og þá sem Leikfélag Akureyrar sýnir nú, fulla af sannri, næstum bernskri, einlægni í hárfínu jafnvægi við ástúðlega hæðni. Og ótal ósamstæðum hugmyndum sem falla á endanum saman í sterka og fallega heild. Og mjög hófstillta virðingu fyrir efniviðnum.

Sundurleit fegurðin birtist ekki síst í útliti sýningarinnar. Bosmamikil tjöld skilgreina rýmið, þrengja það og víkka eftir því hvort við erum í baðstofu, tjaldi, helli eða fjallasal. Endurgerðir af leiktjöldum Sigurðar málara bornar eru inn þegar mikið liggur við. Öll einkennist umgjörðin af rómantískri nostalgíu, minnir á að hvað sem líður kostum og göllum leikrits Matthíasar þá á það sér lengri sviðssögu og dýpri rætur í menningu og tilfinningalífi Íslendinga (í það minnsta eldri kynslóðarinnar) en nokkurt annað verk. Arkitektastofan Andrúm er skrifuð fyrir leikmyndinni en enginn einstaklingur nefndur til þeirrar sögu í leikskrá, sem verður að teljast óvenjulegt þó ég þori ekki að fullyrða að það sé algert nýmæli í íslensku leikhúsi. Samspil leikmyndar við stemmingsríka lýsingu Ólafs Ágústs undirstrikar rómantíkina. 

Búningahugmynd Bjargar Mörtu Gunnarsdóttur vinnur síðan rótækt gegn þjóðernisþáþránni í umgjörðinni. Þar er vísað af fullri einurð í annan nostalgískan þjóðsagnaheim: Villta vestrið, kúrekamenninguna og framhaldslíf hennar í listsköpun, einkum kvikmyndagerð. Hattar, vesti, reiðkápur og sexhleypur setja svip sinn á útlitið, sem er að mestu raunsæismegin á vestra-rófinu, þó sýslumaðurinn sé meira eins og sóttur í heim syngjandi kúrekans Roy Rogers, eða glysheim Nashville-kántrísins.

Þetta er snjallt og gengur upp. Vafalaust stuðar þetta einhverja leikhúsgesti, virkar sem helgispjöll, fyrir utan að mynda spennu við íslensku heiðríkjuna í myndum Sigga sénís. Á móti kemur að þessir heimar eru um margt skyldir. Skýr og bernsk aðgreining góðs og ills er til dæmis til staðar í þeim báðum. Þá er útlagaþemað stór hluti Vestrarómatíkurinnar, og bæði þar og í íslenskum útlagahugmyndum hefur þjóðsagnagleðin ýkt hinn rýra raunveruleika upp úr öllu valdi. 

Enn eykst sundurgerðin þegar tónlist Sævars Jóhanssonar bætist við. Hún er sjálf með fjölbreyttu sniði, bæði frumsömdu lögin og útsetningar og tilbrigði við „upprunalegu“ tónlistina. Það kemur dálítið á óvart að hún sé ekki með eindregnara sveitatónlistarsniði, en svipmikil er hún og hvert númer fyrir sig nær fyllstu áhrifum sem það sem það er. Ekki var samt alltaf ákjósanlegt jafnvægi milli undirleiks og söngs, svo skáldskapurinn skilaði sér út í sal.

Leikgerð Mörtu Nordal er skynsamlega unnið verk. Aukapersónum fækkað róttækt frá „endanlegri“ gerð Matthíasar; enginn Galdra-Héðinn, Jón sterki eða stúdentar, Sigurður í Dal horfinn en Ásta orðin dóttir Lárenzíusar sýslumanns sem einnig hefur Grasa-Guddu og Gend smala í sinni þjónustu. Sveinn hinsvegar með fullskipað lið. Atburðarás einföld og skýr. Eins og vestrar eiga að vera.

Leikstíllinn er upp til hópa hófstilltari en reikna hefði mátt vera með. Hefðin gerir vissulega ráð fyrir talsverðum brussugangi og allskyns usla. Hér eru reyndar höfð kynjavíxl á tveimur karakterum en bæði Vala Fannell sem Gvendur smali og María Pálsdóttir í hlutverki Ögmundar létu sér búninga og nöfn að mestu nægja til að taka á sig karlhlutverkin, hefðu að ósekju mátt sleppa aðeins meira fram af sér beislinu í týpusköpuninni. 

Árni Beinteinn og Þórdís Björk Þorfinnsdóttir voru fögur og einlæg eins og vera ber í hlutverkum Haraldar og Ástu. Það var gaman að sjá skartbúið valdið taka á sig mynd hjá Björgvini Franz Gíslasyni, en einnig þar var meiri einlægni, minni þungi og léttstígari skopfærsla en jafnvel hefði mátt búast við.

Það má kannski kalla Sunnu Borg fulltrúa „gamalla gilda“ í túlkun verksins, og það reynist svo sannarlega lífsmark í hefðinni hvað sem öllum leikfangabyssum líður. Forneskjulegur frumkraftur einkenndi Grasa-Guddu í hennar meðförum, aldeilis stórbrotin frammistaða. Þó húmorinn í málsniði Guddu sé vissulega kominn vel fram yfir síðasta söludag náði Sunna að kjarna eintalið hennar þannig að það skilaði hlátrasköllum, hvað sem fyrnskunni leið.

Ketill skrækur er önnur glansrulla og Vilhjálmur B. Bragason reyndist fyllilega því verkefni vaxinn að skila þeirri fótaþurrku með hæfilegu jafnvægi af háði og mannlegri hlýju. Það er erfitt annað en að segja sýninguna rísa hæst í samleikssenum þeirra Jóns Gnarr. Aldeilis yndislegt samspil, fínlegt og rustalegt í senn í öllum sínum lopahespu- og sviðakjammaknúna fáránleika. Gott ef hugurinn leitaði ekki til Becketts þegar best lét – er Godot mögulega rökrétt næsta verkefni?

En allra augu beinast að Skugga-Sveini, sem á það sameiginlegt með túlkanda sínum hér að fanga athyglina hvar sem hann fer. Og eins og um fleiri í þessari fallegu og sérkennilega íhugulu sýningu: vel hefði mátt ímynda sér meiri tilþrif, meiri „leik“ í túlkuninni. Nógu marga hrotta og siðblinda einæðinga höfum við séð Jón skapa eftirminnilega í Fóstbræðragenginu, svo ekki sé minnst á Georg Bjarnfreðarson. Og einhverntíman hefði Jón talist kjörinn í hlutverk Guddu. En nei. Hér er byggt á fullum trúnaði við persónuna, öruggri vissu um náðarvald og nærveru leikarans sem fyllir áreynslulaust út í rýmið. 

Um leið og fór að birtast kynningarefni um sýninguna, Jón Gnarr á hestbaki, kúrekahattar og reiðkápur byrjaði hugurinn að búa sig undir galgopaskap og flipp. Á meðan gleymdist sú lykilstaðreynd að Marta Nordal er einmitt einn frumlegasti og íhugulasti endurskoðandi klassískra íslenskra verka sem starfar í íslensku leikhúsi nú um stundir. Handbragð hennar er það sem býr til töfrana bak við tjöldin í Samkomuhúsinu að þessu sinni, með öruggum stuðningi leikhóps og listræns teymis sem skilar þessari óvenjulegu sýningu sem er kjarnanum trú en bregður jafnframt á leik í ýmsar áttir.