Krufning á sjálfsmorði

Eft­ir Alice Birch. Íslensk þýðing: Salka Guðmunds­dótt­ir. Leik­stjórn: Marta Nor­dal og Anna María Tóm­as­dótt­ir. Leik­mynd og bún­ing­ar: Brynja Björns­dótt­ir. Tónlist: Ísi­dór Jök­ull Bjarna­son. Lýs­ing: Ólaf­ur Ágúst Stef­áns­son. Leik­ar­ar: Alm­ar Blær Sig­ur­jóns­son, Björk Guðmunds­dótt­ir, Ell­en Mar­grét Bæhrenz, Fann­ar Arn­ars­son, Kristrún Kol­brún­ar­dótt­ir, Ní­els Thi­baud Girerd, Stefán Þór Þor­geirs­son, Urður Bergs­dótt­ir og Örn Gauti Jó­hanns­son. Einnig koma fram í sýn­ing­unni þær Anna María Tryggva­dótt­ir og Arnþrúður Kar­en Vikt­ors­dótt­ir sem og kan­ín­an Skúli. Lista­há­skóli Íslands í sam­starfi við Leik­fé­lag Ak­ur­eyr­ar og Þjóðleik­húsið í Kass­an­um í Þjóðleik­hús­inu 1. júní 2021.

Syndir mæðranna

Eins og svo oft áður er síðasta embættiverk gagnrýnandans á leikárinu að skrifa umsögn um útskriftarverkefni nemenda leikarabrautar Listaháskólans. Vonandi markar sýningin önnur tímamót og verður sú síðasta þar sem grímuskylda áhorfenda gildir. Óskandi er að næsta leikár fari fram truflunarlaust og leikhúsin komi frá sér stórum fyrningarstabba undanfarinna leikára. Og vonandi setur sú fordæmalausa staða möguleika hinna nýútskrifuðu í sem minnst uppnám. Nóg er nú óvissan samt.

Sem eigingjarn og gráðugur leikhúsgestur þá sakna ég Nemendaleikhússins: þegar lokaár Leiklistarskólans fólst í uppfærslu þriggja sýninga, sem gefur augljóslega mun betra færi fyrir öll leikaraefnin til að skína en ein. Það er nefnilega ekki um auðugan garð að gresja í leit að leikriti sem hentar til þess arna. Að veðja á einn hest dregur mjög úr líkunum á að vel takist til, og það hefur því miður ekki lukkast sem skyldi í þetta sinn.

Leikrit Alice Birch, Krufning á sjálfsmorði, var frumsýnt í Royal Court leikhúsinu í London fyrir fjórum árum í uppfærslu Katie Mitchell við talsvert lof. Í því er áfallasaga þriggja kynslóða kvenna rakin samtímis, fléttuð saman af mikilli íþrótt. Óneitanlega virðist sem sköpunarorka höfundar hafi að mestu farið í að láta formið ganga upp. Persónusköpun ristir ekki djúpt og það sem verra er: Birch lætur að mestu ógert að skoða orsakasamhengi geðsjúkdómanna sem hún fjallar um. Félagslegar hliðar, samskiptamynstur, þjóðfélagsstaða, umhverfi: ekkert af þessu er krufið að neinu marki. Við vitum mest lítið um hvað sendi ættmóðurina Carol af stað eftir glötunarbrautinni, Birch virðist sátt við að þar ráði einhverskonar bölvun för, eða þá nútímaútgáfa hennar: ósýnlegar klínískar orsakir í stýrikerfi heilans. Sem er vitaskuld öldungis ófrjó sýn í dramatísku tilliti.

Val Krufningar á sjálfsmorði sem útstillingarglugga leiklistarnemanna vekur nokkra furðu. Það gefur að sönnu þremur leikkvennanna nokkuð bitastæð hlutverk, sem þó eru heft af efnistökum og formi. Önnur eru varla nema svipmyndir, sem þó er ekki við hæfi að nálgast með aðferðum týpuleiksins. Sum kalla á leik „upp fyrir sig“, sem kann sjaldnast góðri lukku að stýra nema tilgangurinn sé léttvægari en í þessu harmræna – að maður segi ekki melódramatíska – verki. Auk útskriftarhópsins taka Anna María Tryggvadóttir og Arnþrúður Karen Viktorsdóttir þátt í sýningunni.

Öllu verra en þetta ójafnvægi hlutverkanna er þó að óhóflegar tæknikröfur verksins taka til sín alltof stóran skammt af einbeitni og sköpunarkrafti leikhópsins, sem hefði betur verið varið í að komst inn að kviku persónanna og samskipta þeirra. Það má dást að, jafnvel hafa gaman af, þegar fleyguð samtölin falla saman í endurtekningum eða þegar orð hljóma samtímis í samtölum Carol og hennar ráðalausa eiginmanns, hjá dótturinni og fíklinum Önnu í viðtali hjá kvikmyndagerðarmanninum sem seinna verður maður hennar, og dóttur þeirra, unglækninum Bonnie, sem óttast ekkert meira en ættarfylgjuna sem brýst út við barneignir. En fórnarkostnaðurinn við að ná þessum yfirborðskenndu virtúósaáhrifum er of hár. Tilfinningin fyrir áreynsluleysi og innlifun í örlög persónanna sem þarf að hylja gangverkið kemur ekki nema augnablik og augnablik. Sem aftur afhjúpar sérkennilega grunnhyggni í sýn höfundar á viðfangsefni sitt, á innihaldið. Krufning á sjálfsmorði er ekki verkefni fyrir óvana.

Þetta er synd. Viðfangsefni útskriftarnema þarf að gefa þeim raunhæfa möguleika á að skína. Best væri auðvitað að hverfa aftur til Nemendaleikhúss-módelsins, allavega utan frá séð, en vafalaust eru ótal skynsamleg og jafnvel óhrekjanleg rök fyrir að svona þurfi þetta að vera. Þeim mun mikilvægara er að útskriftarverkið henti, eða sé tekið þeim tökum að það þjóni tilgangi sínum og sé jafnframt sannfærandi leikhúsupplifun. Þetta tókst mætavel í Aðfaranótt og enn frekar í Mutter Courage fyrir tveimur árum. Síður núna, þó hetjulega sé barist.

Svið Kassans er á mörkunum að rúma þessa þrjá heima sem verkið kallar á. Fyrir vikið verður sviðsetningin dálítið klúðursleg stundum hjá Mörtu Nordal og Önnu Maríu Tómadóttur, sem hjálpar ekki. Leikmynd Brynju Bjarnadóttur er frekar hlutlaus en búningar hefðu mögulega þurft meiri alúð til að hjálpa við skilning á framrás tímans í verkinu. Talsvert mæðir á lýsingu Ólafs Ágústs Stefánssonar, sem er svipmikil en baklýsing í augu áhorfenda vekur þeim sem hér skrifað takmarkaða gleði. Salka Guðmundsdóttir þýðir og hefur þurft að stilla orðaval sitt af til að allt gangi upp í samvirkninni. Textinn í sögu Carol var áberandi stirðastur, sem vel má vera að eigi rætur í einhverjum tíðarandatilraunum höfundar og verður ekki skrifað nema með fyrirvara á reikning Sölku. Tónlist Ísidórs Jökuls Bjarnasonar þjónaði sýningunni en fangaði ekki athygli.

Það er ekki sanngjarnt, eða við hæfi, að leggja mat á frammistöðu einstakra leikara, til þess eru tæknikröfur verksins of augljósar og glíman við þær yfirskyggir allt. Hitt er maklegt: að óska þeim Almari Blæ Sigurjónssyni, Björk Guðmundsdóttur, Ellen Margréti Bæhrenz, Fannari Arnarssyni, Kristrúnu Kolbrúnardóttur, Níels Thibaud Girerd, Stefáni Þór Þorgeirssyni, Urði Bergsdóttur og Erni Gauta Jóhannssyni til hamingju með áfangann og velfarnaðar í framtíðinni. Og okkur hinum grímulausra stunda í sölum leikhúsanna. Og endurreisn Nemendaleikhússins að sjálfsögðu.