Virkjunin

Þjóðleikhúsið Virkjunin Höfundur: Elfride Jelinek. Þýðandi: Hafliði Arngrímsson, aðlögun: María Kristjánsdóttir, söngtextar: Davíð Þór Jónsson. Leikstjóri: Þórhildur Þorleifsdóttir, leikmynd: Sigurjón Jóhannesson, búningar: Filippía I. Elísdóttir, tónlistarstjórn og undirleikur: Jóhann G. Jóhannsson, sviðshreyfingar: Auður Bjarnadóttir. Leikendur: Arnar Jónsson, Atli Rafn Sigurðarson, Ármann Guðmundsson, Baldur Trausti Hreinsson, Björgvin Franz Gíslason, Elís Phillip Scobie, Gísli Pétur Hinriksson, Hjalti Stefán Kristjánsson, Ísak Eiríksson, Lilja Guðrún Þorvaldsdóttir, María Pálsdóttir, Nanna Kristín Magnúsdóttir, Ólafur Steinn Ingunnarson, Páll S. Pálsson, Rúnar Freyr Gíslason, Sólveig Arnarsdóttir, Þórunn Clausen og Þórunn Lárusdóttir. Stóra sviðið 3. mars 2006.

Textaleikhúsið

HVAÐ gerir leikhús sem er óöruggt með sig? Hvernig bregst það við þegar því þykir það vera fast í hjólfari forms og hefða, grunar að heimurinn sé orðinn of flókinn og tættur til að hægt sé að segja nokkuð af viti um hann í þessum skrítna kassa sem vantar í aðra hliðina? Hvað taka listamennirnir til bragðs þegar þeim finnst þeir ekki vera afl sem eftir er tekið í umræðunni og eru kannski orðnir dálítið leiðir á hefðbundnum aðferðum og efnistökum?

Þeir búa til sýningar eins og Virkjunina. Sýningu þar sem bæði er reynt að gera form- og innihaldsbyltingu. Endursemja reglubókina um hvað leikhús er, og á sama tíma taka til umfjöllunar brýnustu viðfangsefni nútímans. Í vissum skilningi ná Þórhildur Þorleifsdóttir og hennar fólk báðum þessum markmiðum. Og í öðrum mistekst þeim á hvorum tveggja vígstöðvum.

Mikið hefur verið látið með höfund verksins og talað um þá athyglisverðu ákvörðun hennar að skrifa einfaldlega ógrynni af texta fyrir örfáar raddir og láta leikhúsfólkinu eftir að laga efniviðinn að sínum þörfum og áhuga. Taka ákvarðanir um hvaða persónur tala, og hvað mikið er nýtt af hráefninu. Ýmis ummæli aðstandenda sýningarinnar benda til að þeim þyki þetta harla athyglisvert, gott ef ekki til eftirbreytni. Upphaf sýningarinnar þar sem höfundurinn situr við vinnu sína, kynnir sig og afhendir verkið leikhópnum með „notkunarleiðbeiningum“ bendir til að þeim þyki þetta svo nýstárlegt að áhorfendur þurfi sérstakan stuðning inn í verkið, nokkuð sem hefur ekki þurft þegar verkum annarra skálda er umstaflað. Reyndar þykir mér þessi ráðstöfun bæði hallærisleg og algerlega óþörf. Elfride Jelinek skrifaði skáldverk í beinni ræðu fyrir nokkrar raddir og í stað þess að gefa það út ákvað hún að bjóða það leikhúsfólki til meðferðar. Hér er einfaldlega um leikgerð að ræða. Og þær þekkjum við íslenskir leikhúsgestir mæta vel.

Það er utanaðkomandi náttúrulega ógerningur að átta sig á hvar verkaskipti Jelinek, Maríu Kristjánsdóttur leikgerðarhöfundar og Þórhildar leikstjóra liggja. Hver ákvað að þrír leikarar skiptu milli sín texta Geitapéturs, og Heiðurnar væru líka þrjár? Það er sérstaklega snúið að leggja mat á framlag Maríu, sem býr til leikhandrit úr textahlemmi Jelinek. Mjög margt af því sem mótar sýninguna í grundvallaratriðum eru áreiðanlega leikstjórahugmyndir, afstaða persóna til þess sem þær segja, búningar jafnvel, því eiginlegri persónusköpun hefur að mestu verið ýtt til hliðar og týpur settar í þeirra stað. Þetta er allt saman mjög litríkt og fjölbreytt, og þrátt fyrir að engin saga sé sögð er nokkuð klár undirliggjandi framvinda, frá því upp vekjast verkfræðingar með drauma þar til martraðarkennd afmælisveisla virkjunarinnar er haldin í lokin.

Virkjunin er sýning vitsmunanna. Þegar persónusköpun, þróun, sögu, dramatískum samskiptum er fórnað verður það sem eftir stendur allsráðandi. Hér er það predikun. Virkjunin er sýning textans.

Hið brotakennda form sýningarinnar hefur á sér revíublæ sem enn magnast við tónlistarnotkunina. Sönglögin sem frá allsendis gamaldags sjónarhóli voru afbragðsvel útsett af Jóhanni G. og skörulega flutt, sérstaklega Schubert-kórarnir. Textar Davíðs Þórs beittir og hnyttnir en áttu sinn þátt í því að þar sem umræðuefnið eru samtímamálin þá var á stundum engu líkara en maður væri staddur við upptöku á óvenju lítið fyndnu áramótaskaupi.

Textinn í Virkjuninni er margslunginn, flókinn, þvælinn. Það sem heldur í honum lífinu er ástríða höfundarins, auðheyrð þörf hennar til að skoða samtíma sinn og sögu þjóðar sinnar og gefa skýrslu úr þeirri skoðunarferð. Þórhildur og María leggja vitaskuld áherslu á að tengja verkið framkvæmdunum miklu á Kárahnjúkum og íslenskri stóriðjustefnu og það gengur að miklu leyti upp, sérstaklega í einhverju besta atriði sýningarinnar, ræðu hins pelsklædda ráðherra, sem Nanna Kristín leikur, um ágæti virkjunar og náttúru. En á köflum er samt þjóðarsálgreining höfundar of austurrísk til að hitta beint í það mark.

Þótt hið miðlæga viðfangsefni sé stórvirkjun sem reist var í Ölpunum á eftirstríðsárunum og það viðhorf til náttúrunnar sem birtist í slíkri beislun þá beinir Jelinek sjónum sínum um víðara svið. Kapítalismi, kynjapólitík, neysluþjóðfélagið, íþróttamannadýrkun. Þessir þættir eru sammannlegir, í það minnsta samvestrænir og eiga því ekki síður erindi við okkur en virkjanaræðurnar. Stundum hittir höfundur í mark, sumt kveikir sennilega hugmyndir, oftast er hún fyrst og fremst óljós. Og aldrei þótti mér sem verið væri að segja eitthvað sem ekki mætti finna með því að fletta í gegnum svo sem eins og mánaðarskammt af Mogganum, horfa á Silfur Egils og lesa nokkur vel valin blogg þar sem virkjunum, kapítalisma, neysluhyggju, sexisma og alþjóðavæðingu er lesinn pistillinn.

Virkjunin nær semsagt klárlega því markmiði að vera augljóslega um, og innblásin af, heitustu umræðuefnunum. En hún hefur fjarskalega lítið nýstárlegt, eftirminnilegt, ögrandi eða áhugavert um þau að segja.

Virkjunin nær heldur ekki að leysa það sem ég upplifi sem stærsta vanda beinskeytts pólitísks leikhúss; hún er sérsniðin fyrir þá sem eru sammála því sem kemur fram í henni. Á ensku er talað um að predika yfir kórnum. Það er í sýningunni allri yfirlætistónn besservissersins, sem er illþolandi nema maður sé sammála honum í meginatriðum og getur hlegið að þvi hvað hinir eru mikil fífl. Hvers vegna ætti einhver sem hefur aðra sýn á fyrrupptalin umræðuefni að sitja undir þessu? Hvers vegna ætti hann að borga sig inn?

Þetta yfirlætislega viðhorf er innbyggt í textann en gegnsýrir líka alla sýninguna. Leikstíllinn er háðskur, óinnlifaður, groddalegur í fyrrnefndum áramótaskaupsstíl. Nær að vera skemmtilegur á köflum en verður fljótlega þreytandi. Þegar verkfræðingarnir í fyrri hlutanum setja á sínar ógurlegu ræður um köllun sína þá segir afstaða leikaranna: „óskaplega er ég vitlaus að hafa þessar kjánalegu skoðanir.“ Auðvitað má gera svona, en mig grunar að áhrifamátturinn hefði orðið meiri ef stólpaleikararnir Arnar, Atli og Baldur Trausti hefðu staðið með sínum mönnum og látið áhorfendum eftir að koma auga á sprungurnar í viðhorfum þeirra. Það fær Ólafur Steinn að gera í litlu atriði þar sem ungur maður hreyfir andmælum. Og gerir vel. Engin skopfærsla þar, nema eigi að skilja Che Guevarabolinn sem slíkan.

Það sterkasta við frammistöðu leikhópsins verður að teljast vald hans yfir textanum og víðast hvar hugvitssamleg vinna við að kalla fram blæbrigði í flaumnum. Í svona sketsakenndri sýningu eiga flestir sín góðu hlutverk og önnur sem ekki skilja neitt eftir. Þær María, Sólveig og Þórunn Clausen eru skemmtilegar Heiður. Þórunn Lárusdóttir sannfærandi skáldkona, ekki henni að kenna hvað það er barnaleg hugmynd að hafa hana með. Konurnar í sýningunni reyndar allar flottar í ágætlega sniðugu en afar skauplegu atriði á sólarströnd. Að sama skapi var eiginlega óþægilegt að horfa á þær í lokaatriðinu þar sem mæður sona sem fórnað hefur verið á altari kapítalismans hefja upp raust sína í grískum stíl. Yfirkeyrt, klunnalega sviðsett, og átti greinilega að vera þannig. Atriðið sagði mér ekkert um móðursorg, það sagði mér bara að höfundum sýningarinnar þykir einlæg og innlifuð tjáning hennar á sviði úrelt. Ég veit það ekki.

Gísli Pétur er allt að því of hlægilegur sem austurevrópskur fyrrverandi verkamaður. Björgvin Franz kraftmikill þar sem stíflunni er lýst í stíl íþróttafréttamanns. Rúnar Freyr skrambi góður Hans, sem dó við framkvæmdirnar og er grafinn í stíflugrunninnum. Sennilega er trúðanálgun hans eina færa leiðin til að vera bæði háðskur og brjóstumkennanlega sannur.

Umgjörð sýningarinnar er einkar glæsileg hjá Sigurjóni Jóhannssyni, og þótt vatn á leiksviði sé einhver þreyttasta klisjan þá réttlæta stífluveggirnir hans þá notkun hér. Búningarnir eru stór hluti af týpusköpuninni og afar kostulegir hjá Filippíu I. Elísdóttur. Vinna Auðar Bjarnadóttur með aukaleikarana prýðileg svo langt sem hún nær og mitt vit dugir til.

Virkjunin er virðingarverð tilraun til að gera Þjóðleikhúsið gildandi í samfélagsumræðunni. Ég held að það takist ekki sem skyldi. Til þess er of lítið áhugavert eða nýtt að finna í ritgerðinni sem sýningin byggist á og hugmyndirnar of óskýrar og flóknar til að ein heimsókn í leikhúsið skili öðru en yfirborðskenndri mynd af innihaldi þeirra. Sýningin er áhættusöm ferð út fyrir hefðbundna ramma hins borgaralega leikhúss. Það er áhættunnar virði, en árangurinn að þessu sinni er ekki sú opinberun sem leikhúsþreytta virðist þyrsta í.