Ekki ætlað börnum

Grein sem birtist í blaðinu Börn og menning haustið 2005

Börn í leikhúsi. Setningin kveikir mynd af stóreygum ungum áhorfendum sem hugfangin lifa sig algerlega inn í töfraheiminn á sviðinu. Eða kannski krakkahóp að ærslast í mannmörgu barnaleikriti. Leikhúsið vill laða til sín börn, bæði vegna þess hve gefandi góð leiksýning er, en ekki síður með það að markmiði að ala upp tryggan áhorfendahóp sem lítur á það sem sjálfsagðan hlut að kaupa sér leikhúsmiða, og er þar að auki læs á tungumál sviðsins. Fyrsta leikhúsreynslan er oft ein af dýrmætustu bernskuminningum. Sjálfur man ég fyrst eftir mér í leikhúsi á Skugga-Sveini á Húsavík, og þótti magnað. Langbest var þó að fá að fara á bakvið og sjá að Grasa-Gudda var hreint ekki tannlaus, heldur með svartmálað stellið. Vopn og gæruskinn útilegumannanna voru þó allteins ógnvænleg í návígi. Barnaleikrit sá ég ekki lengi vel, og man satt að segja ekki hvenær ég sá slíka leiklist fyrst, en veit að áður en það gerðist var ég bæði búinn að sjá Pétur Gaut eftir Ibsen og Ég vil auðga mitt land eftir þá Matthildarmenn og hafa gaman af hvorutveggja.

Börn í fullorðinsleikhúsi. Það er á köflum nokkuð undarleg saga. Þrátt fyrir að heita eigi að raunsæi og natúralismi hafi gerst fyrirferðarmikill í leikbókmenntum síðustu ríflega hundrað ár eru börn ennþá giska ósýnileg í þeim stofukómedíum öllum. Enginn höfundur fer eins nálægt hversdegi venjulegs fólks og Chekhov, en þar sjást engin börn. Það er stundum á þau minnst, en eins og fyrir einhverja forsjón eða tilviljun eru þau alltaf einhversstaðar annarsstaðar.

Auðvitað á barnleysið sér praktískar skýringar sem lúta að fagmennsku, vinnuálagi og þroska. En fyrir kemur að leikhúsið brýtur odd af oflæti sínu gagnvart börnunum og kallar þau til starfa á vettvangi “fullorðinsleikhússins”. Lítum á þrjár slíkar sýningar.

Allir drepa yndið sitt
Írska skáldkonan Marina Carr sækir efniviðinn í verk sitt Mýrarljós um langan veg í tíma og rúmi. Hún endurskapar hina fornu goðsögn um svartahafsprinsessuna Medeu í sínu eigin umhverfi, í írskum smábæ. Þar hefur utangarðskonan Hester Swan verið ástkona ríks bóndasonar um árabil, en er nú vikið til hliðar fyrir ákjósanlegra konuefni af betri stigum og með feitari heimanmund. Líkt og formóðir hennar úr suðurlöndum verður Hester sífellt ólmari í bræði sinni yfir töpuðum ástmanni og öryggi, en þegar röðin kemur að því að hirða af henni barn þeirra stígur hún síðasta skrefið. Dóttirin skal ekki verða óvininum til gleði.

Verkið er býsna magnað. Ljóðrænt og safaríkt, og byggir á sterkri leikritunarhefð Íra. Fyrir minn smekk fellur það síðan því miður á stóra prófinu. Marina Carr megnar ekki að láta hetjuna sína farga barni sínu af hefndarhug einum. Þess í stað seilist hún í heldur billega sálarfræði og lætur hana fyrirfara dótturinni til að hlífa henni við því móðurleysi sem hún sjálf bjó við. Fyrir vikið glatar leikritið harmrænni reisn hinnar fornu sögu, og verður eins og sérstætt sakamál úr ódýru helgarblaði.

Hér er reyndar komið leiðarstef í “notkun” fullorðinsleikhússins á börnum. Þau virðast helst koma við sögu í þeim tilgangi að deyja eða þola hörmulegar þjáningar. Þetta er nokkuð merkileg staðreynd, því börn hafa eins og allir vita afgerandi áhrif á líf, viðhorf og samskipti allra sem að þeim standa, og það án þess að neitt sérstakt ami að. Þessa hlið mannlífsins hefur leikhúsið að mestu látið órannsakaða þó ótrúlegt megi virðast. Um leið og barn birtist á sviðinu er eins víst að illa eigi eftir að fara fyrir því.

Vissulega er ekkert eins átakanlegt og dauði barns, og leikhúsið er ekki alltaf vant að meðulum þegar kemur að því að kreista tárakirtla eða velta við hneykslunarhellum. En oft skilja slík atriði eftir óbragð í munni og þá tilfinningu að höfundur hafi gripið til þess arna sem tækis til að hafa sem allra sterkust áhrif. Barnadauði er sterkt krydd, og skyldi ekki notast til að breiða yfir annars bragðdaufan rétt.

Á tilraunastofunni
Sennilega er langt síðan hér hefur sést verk þar sem jafn langt er gengið í þessa átt og í Koddamanninum eftir Martin McDonagh sem Þjóðleikhúsið frumsýndi síðasta vor. Sýningum verður um það bil að ljúka þegar þetta blað kemur út og því óhætt að ljóstra því upp að leiksagan hverfist um hroðaleg morð á börnum sem virðast vera framin að forskrift smásagnahöfundar nokkurs sem fyrir vikið liggur undir grun um aðild að málinu. En þó morðin séu hin viðbjóðslegustu falla þau eiginlega í skuggann af fortíð höfundarins og bróður hans, en hinn síðarnefndi var pyntaður af foreldrum sínum næturlangt í læstu herbergi um sjö ára skeið til þess eins að athuga hvort vein hans yrðu ekki til að efla ímyndunarafl hins sonarins, sem eins og leikritið leiðir í ljós gekk eftir.

Verkið er listilega skrifað, hrollvekjandi og, þó ótrúlegt megi virðast, bráðfyndið. McDonagh er af mörgum talinn einhver hæfileikaríkasti höfundur sinnar kynslóðar á Bretlandseyjum, og þó honum sé gjarnan legið á hálsi fyrir að grípa til ódýrra bragða blóðs og ofbeldis til að skemmta áhorfendum þá er samt greinilegt að þörf hans til að heilla áhorfendur inn í sagnaheim sinn er sönn, bak við tæknilega fágunina leynist einlægni sem gefur honum á endanum rétt á að segja þær hörmungarsögur sem hann kýs. Þrátt fyrir allt eru örlög barnanna í Koddamanninum ekki ódýrar brellur til að hreyfa við okkur, þó greinilegt sé að McDonagh hefur unun af svoleiðislöguðu. Þau eru óhjákvæmilegir hlekkir í sögunni sem sögð er. Og Koddamaðurinn er sennilega fyrst og fremst hugleiðing um galdur sögunnar, framreidd í formi listilega fléttaðrar frásagnar af hörmulegum atburðum. Sýningin er ekki við hæfi barna, en breytir þess í stað “hörnuðum” áhorfendum sínum í stóreyga, opinmynnta krakka sem skríkja af kátínu milli skelfingarandkafanna.

“Smábarnaleigan, góðan dag”
Að sumu leyti er söngleikurinn Annie mest sjokkerandi af þessu öllu. Samt er hún eina sýningin af þeim sem nefndar hafa verið sem er beinlínis ætluð börnum. En er ekki dálítið erfitt að kyngja sýningu þar sem rösk kona í dragt mætir á hæli fyrir munaðarlaus stúlkubörn og biður um að fá eins og eitt að láni yfir jólin fyrir milljónamæringinn sem hún vinnur hjá? Ég er hræddur um að engum dytti í hug að skrifa slíkt og þvílíkt í dag.

En enn og aftur sannast að ætlun höfundar talar til okkar í gegnum það sem hann skrifar. Og orðið sem best lýsir viðhorfi höfundar Annie er sakleysi. Það er svo augljóst að það hvarflar ekki að honum að nokkuð vafasamt búi að baki því að einmana karl fái að leigja sér smástelpu til að lífga upp á hversdaginn. Og það vottar ekki fyrir kaldhæðni þegar sjálfur Bandaríkjaforseti birtist eins og Guð úr vélinni í leikslok og úthlutar öllum hæfilegri hamingju. Þessi saklausi tónn bjargar verkinu. Þó svo leikstjóri sýningarinnar treysti honum ekki alltaf þá skilar hann sér samt.

Kannski er það lærdómurinn sem draga ber af afdrifum barna í leikritum fyrir fullorðna. Það er aldrei erfitt að greina hvenær höfundur hefur rétt á að láta barn deyja og hvenær hann er að svala lægstu hvötum sínum og áhorfenda. Rödd höfundarins er alltaf skýr, og þess vegna blasir alltaf við hvort um er að ræða dramatíska nauðsyn eða ódýra brellu.

En það þarf ekki sérlega vitran mann til að sjá að fátt er óhollara ungum börnum en að gerast persóna í fullorðinsleikriti.