Ríkarður III- harmrænt gleðispil byggt á leikriti Williams Shakespeares

Þjóðleikhúsið
Þjóðleikhúsinu 17. október 2003.

Höfundur: William Shakespeare
Þýðing: Helgi Hálfdanarson
Tónlist: Faustas Latenas
Lýsing: Páll Ragnarsson
Búningar: Vytautas Narbutas og Filippía I. Elísdóttir
Leikmynd Vytautas Narbutas
Aðstoðarleikstjóri og túlkur: Ásdís Þórhallsdóttir
Leikstjórn: Rimas Tuminas

Leikendur: Arnbjörg Hlíf Valsdóttir, Baldur Trausti Hreinsson, Björgvin Franz Gíslason, Björn Thors, Brynhildur Guðjónsdóttir, Edda Heiðrún Backman, Friðrik Friðriksson, Guðrún S. Gísladóttir, Hilmir Snær Guðnason, Hjalti Rögnvaldsson, Ívar Örn Sverrisson, Jóhann Sigurðarson, Nanna Kristín Magnúsdóttir, Pálmi Gestson, Randver Þorláksson, Rúnar Freyr Gíslason, Sigurður Skúlason, Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir og Valdimar Örn Flygenring,

Grálynt gleðispil

SHAKESPEARE skrifar Ríkarð þriðja um það leyti sem hann er að ná fullum þroska sem höfundur, búinn að ná vopnum sínum eins og stjórnmálamennirnir segja gjarnan, og Ríkarður þriðji er leikrit um stjórnmál og völd. Shakespeare er þegar þarna er komið sögu búinn að ná valdi á ritun söguleikja, búinn að hita sig upp með þremur leikritum um Rósastríðin, og nær sú sería hámarki með Ríkarði.

En fleira bætist í púkkið en tæknileg fullkomnun. Shakespeare sækir líka aftur í helgileiki miðalda, og í þá merku bók furstann eftir Machiavelli og skapar með Ríkarði algerlega nýja tegund leikpersónu. Illskan er tempruð með skopskyni, ófélegt útlitið með persónutöfrum og leikhæfileikum, og gegnum þykkt og þunnt heldur Ríkarður trúnaðarsambandi við vini sína - áhorfendur, sem geta ekki annað en hrifist með, fylgt honum inn í martröðina. Því grimmileg sigurgangan, martröð andstæðinganna, breytist fyrr en varir í martröð Ríkarðs. Að lokum stendur hann einn og áttar sig á að einn húðarjálkur er dýrmætari en krúnan sjálf. Og þó. Líklega hatar hann sjálfan sig nóg til þess að flótti er ekki rétta lausnin.

Að sumu leyti er Ríkarður alveg hreint ótrúlega tímabært verk að sýna. Verk um pólitíska kaldhæðni, skeytingarleysi um meðölin í blindri sókn að tilganginum. Leikrit um ímynd, um vald, sem byggir á endanum ekki á neinu öðru en óljósri ógn. Hvort sem horft er til Washington eða Borgarness virðast hliðstæðurnar sláandi. En þetta eru ekki þeir þættir verksins sem heilla Rimas Tuminas. Stjórnmál, valdabrölt og hversdagslegar hvatir sem hreyfiafl atburða eru ekki eitthvað sem vekur áhuga hans og þeir sem sækja sýningu Þjóðleikhússins með þær væntingar munu verða fyrir vonbrigðum.

Þessi í stað fá þeir hreina og ómengaða martröð. Heimur sýningarinnar er heimur ógna og skelfinga, rúst sem enginn virðist megna að byrja að byggja á. Speglarnir eru byrgðir, og tilfinningin er sú að það sé ekki einungis af spéhræðslu Ríkarðs, heldur vegna þess að í þessum heimi getur enginn horfst í augu við neitt. Og yfir atburðunum gnæfir sá hestur sem á endanum skiptir öllu máli, þegar allt er orðið um seinan. Martröðin er framan af í tóntegund trúðleiksins, en um leið og Ríkarður hefur náð markmiði sínu og halla tekur undan fæti færist drungi yfir þar til sýningin stöðvast, nánast eins og leikfang með útrunna rafhlöðu. Djörf og áhrifarík leikslok.

Hin trúðska martröð er vitaskuld ein leið að Ríkarði þriðja, og á sér fyllilega stoð í textanum. En með því að einblína á hana tapast vissulega margt sem er heillandi við verkið. Ætlun og samspil persónanna fletjast út og valdataflið verður aldrei spennandi. Þá eru styttingar og senutilfæringar sýningarhöfunda með þeim hætti að flókin sagan verður aldeilis óskýr, auk þess sem útsmogin uppbygging Shakespeares fellur saman. Segja má að höfundar sýningarinnar neiti sér um ansi margt af þeim meðölum sem þeim eru rétt til að hafa áhrif á áhorfendur. Útkoman verður einhverskonar ljóðrænn Bubbi Kóngur, Og sem slík þá heldur sýningin, enda leikhúslegt ímyndunarafl höfunda hennar óumdeilt.

Ríkarður sjálfur er andstyggilegt illfygli - annað hvort væri nú - en Rimas hefur þann áhuga á persónunni sem á endanum kveikir samúð. Sú sýn sem sýningin miðlar af kvöl Ríkarðs er ekki sótt í leikritið, heldur í sköpun leikstjórans og aðalleikara hans.

Hilmir Snær Guðnason er óviðjafnanlegur leikari. Hann hefur bæði það sem kallað er “star quality”, þann eiginleika að áhorfandinn hefur alltaf og ævinlega áhuga á því sem hann segir og löngun til að reyna að skilja hvað hann er að hugsa, og svo leikhæfileika til að miðla því sem hann þarf og vill. Enda verður hinn dýrslegi, aumkunarverði og viðbjóðslegi Ríkarður sem hann skapar að algerri þungamiðju sýningarinnar. Hilmir hefur sjúklegt skopið í fyrri hlutanum á valdi sínu og nær síðan í skottið á harmrænunni undir lokin. Glæsilegt. Þó verð ég að játa að eftir að hafa séð Hilmi í þessari róttæku leikgerð á Ríkarði, og í köflóttum uppfærslum Baltasars Kormáks á Hamlet og Draumi á Jónsmessunótt, þá er mig farið að langa að sjá hann leika bitastæðan Shakespeare án þess að eiga það sífellt á hættu að leikstjórakonseptin drekki túlkun hans.

Kvenhlutverkin hafa mikið vægi í verkinu og sýningin heldur því vel til haga. Það er hins vegar gegnumgangandi að kveinstafir kvennanna, sem eðli atburðanna samkvæmt er þeirra helsta hlutskipti, eru skopfærðir með ýmsum hætti. Þetta birtist t.a.m í óhemjuleik Nönnu Kristínar Magnúsdóttur í bónorðsatriðinu, sem fyrir vikið verður næsta áhrifasnautt, og því hvernig Margrét drottning Steinunnar Ólínu Þorsteinsdóttur dettur inn í að flytja texta sinn á ítölsku og ensku. Þessi uppátæki þóttu mér heldur lítilfjörleg fyndni, og tilgangurinn er mér hulinn. Edda Heiðrún Backmann er Elsabet drottning og afar sterk, ekki síst í atriðinu þar sem Ríkarður biður dóttur hennar eftir að hafa látið myrða syni hennar tvo. Guðrún Gísladóttir teiknar skýra mynd af móður Ríkarðs.

Mörg smærri hlutverkanna eru vel af hendi leyst. Pálmi Gestson er það flottur sem Hertoginn af Bokkinham að mann langar að sjá meira af samskiptum hans og Ríkarðs en þessi sýning hefur að geyma. Hertoginn af Klarens, bróðir Ríkarðs er á hinn bóginn næsta óstyttur og glæsilega leikinn af Sigurði Skúlasyni. Þriðji bróðirinn, Játvarður konungur er örsmátt hlutverk, en Jóhann Sigurðarson gerði það eftirminnilegt með gróteskri mynd af dauðvona óbermi. Þá nær Hjalti Rögnvaldsson að verða eftirminnilegur sem vandræðalegur Rípajarl.

Rúnar Freyr Gíslason er Ríkmond, sá sem kemur og sigrar Ríkarð og verður síðar Hinrik sjöundi. Meðferðin á hlutverkinu er afar afkáraleg, Ríkmond er gerður að hreinni skopfígúru og mig grunar að Rúnari sé margt betur gefið en trúðleikur. Katbæingur Baldurs Trausta Hreinssonar og Þyrill Randvers Þorlákssonar voru að sama skapi meira skrítnir en áhrifaríkir. Valdimar Örn Flygenring er síðan hárréttur sem varðmaðurinn Hróbjartur.

Þrír ungir leikarar fara með hlutverk skósveina Ríkarðs, stundum eru þeir hundar, stundum trúðar, stundum jafnvel bara almúgamenn. Allt þetta leystu þeir Björgvin Franz Gíslason, Björn Thors og Ívar Örn Sverrisson prýðilega og voru hlægilegir mjög þegar á þurfti að halda.

Leikmynd Vytautasar Narbutas og búningar hans og Filippíu I. Elísdóttur eru flott verk, búningarnir sannfærandi og leikmyndin framkallar margar sterkar myndir í sviðsetningunni. Lýsing Páls Ragnarssonar styður þetta rækilega. Verra á ég með að fella mig við tónlist Faustas Latenas. Bæði finnst mér hún notuð allt of mikið og á óviðeigandi stöðum, nokkuð sem hefur löngum pirrað mig við uppfærslur Litháanna, og svo er ég ekki sáttur við tónlistina sem slíka. Notkun á tangótónlist er við það að verða klisja í leikhúsi, og hér er hún einkennilega óviðeigandi.

Ríkarður þriðji er óhefðbundin Shakespearesýning. Svo mjög reyndar að yfirskrift hennar er “harmrænt gleðispil byggt á leikverki Williams Shakespeares”. Sem slík er hún um margt áhrifarík, mikil sjónræn og hugmyndaleg veisla eins og við var að búast. Það er kjánalegt að tala eins og það sé bannað að fara slíkar leiðir, þó sumir freistist til þess þegar tilraunirnar keyra úr hófi. En Shakespeare er enginn greiði gerður af hreintrúarmönnum. Samt er dálítið leiðinlegt til þess að vita að eiga þess ekki kost að sjá “Ríkarð þriðja eftir Shakespeare” á íslensku fyrr en kannski eftir tuttugu ár eða svo. Það er nefnilega skrambi gott leikrit.

Rimas Tuminas hefur sagt að Ríkarður verði hans síðasta sýning á Íslandi. Sjálfur hef ég ekki alltaf hrifist af sýningum hans hér, þó ástæðulaust sé að efast um að áhrif hans séu mikil og jákvæð við eflingu djörfungar og listræns hugrekkis í íslensku leikhúsi. Þegar á heildina er litið þykir mér kannski mest til þessarar sýningar koma af þeim sem ég hef séð, þrátt fyrir þá annmarka sem hún hefur fyrir minn smekk. Um leið og honum eru þökkuð störfin langar mig að ljóstra því upp að allt síðan ég sá uppfærslu hans á Þremur systrum og áttaði mig á að Máfurinn hafði ekki verið neitt sértilfelli þá hefur mig dreymt um að sjá hann setja upp Skugga-Svein.

Þar eru nú aldeilis kóngulóarvefir fyrir róttæka leikhúshugsun að blása í burtu.
Eitt lag enn, hr. Tuminas.