Nashyrningarnir
Eftir Eugène Ionesco. Íslensk þýðing: Guðrún Vilmundardóttir. Leikstjórn: Benedikt Erlingsson. Leikmynd: Börkur Jónsson. Búningar: Filippía I. Elísdóttir. Lýsing: Björn Bergsteinn Guðmundsson. Tónlist: Davíð Þór Jónsson. Hljóðhönnun: Kristján Sigmundur Einarsson. Leikarar: Arnmundur Ernst Backman, Guðjón Davíð Karlsson, Hákon Jóhannesson, Hildur Vala Baldursdóttir, Hilmir Snær Guðnason, Ilmur Kristjánsdóttir, Pálmi Gestsson, Sigríður Eyrún Friðriksdóttir, Siobhán Antoinette Henry, Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir og Örn Árnason. Hljóðfæraleikari: Flemming Viðar Valmundsson. Köttur: Rúfus. Aðrir þátttakendur í sýningunni: Anna Kristín Vilhjálmsdóttir, Elísa Sif Hermannsdóttir, Harpa Líf Hallgrímsdóttir, Herdís Hlíf Þorvaldsdóttir, Högni Sigurþórsson, Lena Birgisdóttir, Valdimar Róbert Fransson, Valur Hreggviðsson og Vigdís Hafliðadóttir. Frumsýning á Stóra sviði Þjóðleikhússins fimmtudaginn 22. apríl og föstudaginn 23. apríl 2021.
Dýrið gengur laust
Með grófri einföldun mætti segja að absúrdhöfundarnir hafi komið aftur með skáldskapinn í leikhúsið. Eða réttara: að menn eins og Beckett, Genet, Arrabal og Ionescu hafi komið skáldlegum myndum og líkingamáli fyrir á miðju sviðinu, í stað þess að nota það til skrauts eða höfundinum til dýrðar og fagurkerum til fróunar. Kona grefst smátt og smátt í sandhaug. Vinnukonur stytta sér stundir við að sviðsetja morð á húsmóður sinni. Fjölskylda borðar dögurð á vígvelli. Svið fyllist af stólum. Stækkandi lík í næsta herbergi. Í sofandalegri franskri smáborg byrja íbúarnir að breytast í nashyrninga. Einn af öðrum, án útskýringar.
Hvílík hugmynd! Nashyrningarnir er leikrit sem að formi og stíl er eins og mjög spítukallalegt hefðbundið raunsæisleikrit sem veit ekkert hvort það er þjóðfélagssvipmynd, sálfræðilegt ástardrama eða heldur mislukkuð og mjög gamaldags kómedía. En allt þetta er í raun farartæki fyrir ótrúlega lífræna og merkilega margræða hugleiðingu um mennskuna og máttleysi skynseminnar.
Sérstaklega í tilfelli aðalpersónunnar Lárusar/Bérengers, sem stendur í lok verks eftir sem síðasti maðurinn, ekki bara vegna þess að hann sé „mennskari“ en aðrir, heldur ekki síður vegna vangetu sinnar við að ganga hvötum sínum á hönd og samlagast hjörðinni, hvort sem er til góðs eða ills. Lárus vill ekki breytast í – getur ekki breyst í – nashyrning. En það glittir vissulega stundum í nashyrninginn í honum. Einnig hann býr yfir frumstæðum viðbrögðum hvatadýrsins. Eins og við öll. Við erum öll í hjörð. Þess vegna er þessi snjalla grunnhugmynd Ionescos svona áleitin, svona frjó. Hún er opin og margræð. Við vitum ekki fyrir hvað nashyrningafárið stendur. Við vitum ekki einu sinni hvorri hjörðinni við myndum tilheyra.
Það gengur náttúrulega ekki að ljóstra því upp núna, í upphafi sýningartímabils sem hefur alla burði til að verða langt og sigursælt, hvernig hnút Benedikt Erlingsson kýs að hnýta á túlkun sína í lokin. Látum nægja að segja: það að gefa því sterklega undir fótinn að allt fárið sé ímyndun sjúks huga drykkfelldrar aðalpersónunnar er afleit hugmynd. Einfeldningsleg slaufa sem ógildir hina skáldlegu margræðni verksins sem áhorfendur eiga að fá að taka heim með sér. Sem betur fer er hægt að túlka endinn á aðra vegu, eða hreinlega gleyma honum og skilja við Lárus þar sem höfundurinn skildi við hann: Trylltan af bræði yfir einsemd sinni, staðráðinn í að gefast ekki upp, harmi slegin yfir að geta ekki verið eins og allir hinir.
Önnur meinlaus en áberandi skáldaleyfi tekur Benedikt sér. Hann dregur leikhúsið sjálft inn í túlkun sína, með návist og þátttöku sviðsmanna og annars starfsfólks, og gefur persónunum nöfn leikaranna sem fóru með hlutverkin í íslenskri frumuppfærslu verksins 1961. En sem betur fer er Benedikt ekki bara uppátækjasamur og frjór sýningahöfundur, heldur eitursnjall úrvinnslumaður leiktexta og túlkandi höfundarverka annarra. Í krafti þeirra hæfileika leiðir hann fram kosti Nashyrninganna og sléttar yfir misfellur og breytir langlokum Ionescos í ljúfmeti fyrir andann.
Fyrsti þátturinn er til að mynda hin versta þrautabraut frá höfundarins hendi. Þar fer ótal þýðingarlausum sögum fram og innihaldslaust þvaðrið ætlar mann lifandi að drepa. En með snjöllum úrfellingum og uppbrotum, og frábærri nýtingu rýmisins og leikhússins alls tekst Benedikt og hans fólki að fanga athyglina og stilla okkur inn á aðferð sýningarinnar. Allar tækniþrautir varðandi nærveru hófdýranna og umbreytingu fólks í þau eru leystar af smekklegri fimi, ekki síst með klókindum sem felast í smartri en einfaldri leikmynd Barkar Jónssonar og hljóðhönnun Kristjáns Sigmundar einarssonar.
Stærsta lykilatriðið í að koma Nashyrningunum til skila er þó auðvitað framganga leikhópsins og ekki síst sá stíll sem lagður er til grundvallar. Það er örugglega freistandi að beita ýkjum og stílfærslu á svona dæmisögulegan efnivið. Einnig væri hægt að reyna að vinna út frá sálfræðilegum raunsæisgrunni sem form verksins bendir til að sé þarna. Benedikt er nær þeirri hlið en hinni fyrrnefndu, sem betur fer, en virðir samt algerlega ýktan og gervilegan blæinn sem Ionesco setur á aukapersónurnar. Flinkir týpugerðarmenn eins og Pálmi Gestson (Baldvin/Papillon), Örn Árnason (Bessi/Botard), Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir (Rökfræðingur) og Sigríður Eyrún Friðriksdóttir (Emilía/Húsmóðir) teikna skýrar og smáfyndnar fígúrur af öryggi. Öllu nær raunsæinu eru síðan Ilmur Kristjánsdóttir (Herdís/Daisy), Arnmundur Ernst Backman (Rúrik/Dudard) og Hilmir Snær Guðnason (Róbert/Jean), en samleikur þeirra Guðjóns Davís Karlssonar (Lárus/Bérenger) er hreint stórkostlegur, bæði í upphafi og í atriðinu þeirra þegar fólk er byrjað að ganga hinni nýju „tísku“ á hönd.
En hvað sem öðru líður er þetta sýningin hans Guðjóns Davíðs. Það dugir engin grínaktug stílfærsla eða útspekúleruð fjarlægð til að skila hinum margbrotna og mótsagnakennda Lárusi þannig að hann dragi áhorfendur með sér inn í ólíkindin. Lárus þarf að vera okkar maður. Þetta lukkast og fyrir vikið lukkast sýningin.
Fleiri leikendur koma lítillega við sögu og rétt er að nefna Siobhán Antoinette Henry fyrir snöfurmannlegan flutning hennar á skoplega nákvæmum sviðslýsingum Ionescos, og samleik við meðleikara sína sem stilla sér upp samkvæmt fyrirmælum. Svona nokkurnvegin.
Tónlist Davíðs Þórs Jónssonar og flutningur hennar hjá Flemming Viðari Valmundssyni er mögnuð. Í höndum Flemmings framkallar nikkan bæði klisjufranska stemmingu og óræða martröð þegar það á við. Búningar Filippíu I. Elísdóttur undirstrika líka bæði stað og stund, en gera það á sjálfstæðan hátt. Lýsing Björns Bergsteins Guðmundssonar vinnur vel með öðrum útlitsþáttum. Þýðing Guðrúnar Vilmundardóttr lék vel í eyrum.
Það getur brugðið til beggja vona með óumdeilda nútímaklassík á borð við Nashyrningana, eins og dæmin sanna. Ekki síst absúrdverkin, sem oftar en ekki draga það versta fram í túlkendum sem telja ólíkindi texta og atburða gefa þeim sjálfdæmi og frítt spil í úrvinnslunni. Í öllum aðalatriðum hefur Benedikt Erlingsson og hans fólk leitað í leikritinu sjálfu og axlað þá ábyrgð að koma því skýrt og skemmtilega til skila. Og það tekst. Áleitin og skáldleg sýn Ionescos brýtur sér enn og aftur leið inn í huga áhorfandans. Hvort hann setur hana í samhengi við farsóttir, fasisma, kvenfrelsi eða slaufanir þegar heim er komið er hans mál. Það eina sem þarf er að áhorfandinn reki enn einu sinni upp undrunarópið: Hvað á þetta eiginlega að þýða?! Það tekst þeim Ionesco, Benedikt, Guðjóni og félögum svo sannarlega að framkalla.
Hvílík hugmynd! Nashyrningarnir er leikrit sem að formi og stíl er eins og mjög spítukallalegt hefðbundið raunsæisleikrit sem veit ekkert hvort það er þjóðfélagssvipmynd, sálfræðilegt ástardrama eða heldur mislukkuð og mjög gamaldags kómedía. En allt þetta er í raun farartæki fyrir ótrúlega lífræna og merkilega margræða hugleiðingu um mennskuna og máttleysi skynseminnar.
Sérstaklega í tilfelli aðalpersónunnar Lárusar/Bérengers, sem stendur í lok verks eftir sem síðasti maðurinn, ekki bara vegna þess að hann sé „mennskari“ en aðrir, heldur ekki síður vegna vangetu sinnar við að ganga hvötum sínum á hönd og samlagast hjörðinni, hvort sem er til góðs eða ills. Lárus vill ekki breytast í – getur ekki breyst í – nashyrning. En það glittir vissulega stundum í nashyrninginn í honum. Einnig hann býr yfir frumstæðum viðbrögðum hvatadýrsins. Eins og við öll. Við erum öll í hjörð. Þess vegna er þessi snjalla grunnhugmynd Ionescos svona áleitin, svona frjó. Hún er opin og margræð. Við vitum ekki fyrir hvað nashyrningafárið stendur. Við vitum ekki einu sinni hvorri hjörðinni við myndum tilheyra.
Það gengur náttúrulega ekki að ljóstra því upp núna, í upphafi sýningartímabils sem hefur alla burði til að verða langt og sigursælt, hvernig hnút Benedikt Erlingsson kýs að hnýta á túlkun sína í lokin. Látum nægja að segja: það að gefa því sterklega undir fótinn að allt fárið sé ímyndun sjúks huga drykkfelldrar aðalpersónunnar er afleit hugmynd. Einfeldningsleg slaufa sem ógildir hina skáldlegu margræðni verksins sem áhorfendur eiga að fá að taka heim með sér. Sem betur fer er hægt að túlka endinn á aðra vegu, eða hreinlega gleyma honum og skilja við Lárus þar sem höfundurinn skildi við hann: Trylltan af bræði yfir einsemd sinni, staðráðinn í að gefast ekki upp, harmi slegin yfir að geta ekki verið eins og allir hinir.
Önnur meinlaus en áberandi skáldaleyfi tekur Benedikt sér. Hann dregur leikhúsið sjálft inn í túlkun sína, með návist og þátttöku sviðsmanna og annars starfsfólks, og gefur persónunum nöfn leikaranna sem fóru með hlutverkin í íslenskri frumuppfærslu verksins 1961. En sem betur fer er Benedikt ekki bara uppátækjasamur og frjór sýningahöfundur, heldur eitursnjall úrvinnslumaður leiktexta og túlkandi höfundarverka annarra. Í krafti þeirra hæfileika leiðir hann fram kosti Nashyrninganna og sléttar yfir misfellur og breytir langlokum Ionescos í ljúfmeti fyrir andann.
Fyrsti þátturinn er til að mynda hin versta þrautabraut frá höfundarins hendi. Þar fer ótal þýðingarlausum sögum fram og innihaldslaust þvaðrið ætlar mann lifandi að drepa. En með snjöllum úrfellingum og uppbrotum, og frábærri nýtingu rýmisins og leikhússins alls tekst Benedikt og hans fólki að fanga athyglina og stilla okkur inn á aðferð sýningarinnar. Allar tækniþrautir varðandi nærveru hófdýranna og umbreytingu fólks í þau eru leystar af smekklegri fimi, ekki síst með klókindum sem felast í smartri en einfaldri leikmynd Barkar Jónssonar og hljóðhönnun Kristjáns Sigmundar einarssonar.
Stærsta lykilatriðið í að koma Nashyrningunum til skila er þó auðvitað framganga leikhópsins og ekki síst sá stíll sem lagður er til grundvallar. Það er örugglega freistandi að beita ýkjum og stílfærslu á svona dæmisögulegan efnivið. Einnig væri hægt að reyna að vinna út frá sálfræðilegum raunsæisgrunni sem form verksins bendir til að sé þarna. Benedikt er nær þeirri hlið en hinni fyrrnefndu, sem betur fer, en virðir samt algerlega ýktan og gervilegan blæinn sem Ionesco setur á aukapersónurnar. Flinkir týpugerðarmenn eins og Pálmi Gestson (Baldvin/Papillon), Örn Árnason (Bessi/Botard), Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir (Rökfræðingur) og Sigríður Eyrún Friðriksdóttir (Emilía/Húsmóðir) teikna skýrar og smáfyndnar fígúrur af öryggi. Öllu nær raunsæinu eru síðan Ilmur Kristjánsdóttir (Herdís/Daisy), Arnmundur Ernst Backman (Rúrik/Dudard) og Hilmir Snær Guðnason (Róbert/Jean), en samleikur þeirra Guðjóns Davís Karlssonar (Lárus/Bérenger) er hreint stórkostlegur, bæði í upphafi og í atriðinu þeirra þegar fólk er byrjað að ganga hinni nýju „tísku“ á hönd.
En hvað sem öðru líður er þetta sýningin hans Guðjóns Davíðs. Það dugir engin grínaktug stílfærsla eða útspekúleruð fjarlægð til að skila hinum margbrotna og mótsagnakennda Lárusi þannig að hann dragi áhorfendur með sér inn í ólíkindin. Lárus þarf að vera okkar maður. Þetta lukkast og fyrir vikið lukkast sýningin.
Fleiri leikendur koma lítillega við sögu og rétt er að nefna Siobhán Antoinette Henry fyrir snöfurmannlegan flutning hennar á skoplega nákvæmum sviðslýsingum Ionescos, og samleik við meðleikara sína sem stilla sér upp samkvæmt fyrirmælum. Svona nokkurnvegin.
Tónlist Davíðs Þórs Jónssonar og flutningur hennar hjá Flemming Viðari Valmundssyni er mögnuð. Í höndum Flemmings framkallar nikkan bæði klisjufranska stemmingu og óræða martröð þegar það á við. Búningar Filippíu I. Elísdóttur undirstrika líka bæði stað og stund, en gera það á sjálfstæðan hátt. Lýsing Björns Bergsteins Guðmundssonar vinnur vel með öðrum útlitsþáttum. Þýðing Guðrúnar Vilmundardóttr lék vel í eyrum.
Það getur brugðið til beggja vona með óumdeilda nútímaklassík á borð við Nashyrningana, eins og dæmin sanna. Ekki síst absúrdverkin, sem oftar en ekki draga það versta fram í túlkendum sem telja ólíkindi texta og atburða gefa þeim sjálfdæmi og frítt spil í úrvinnslunni. Í öllum aðalatriðum hefur Benedikt Erlingsson og hans fólk leitað í leikritinu sjálfu og axlað þá ábyrgð að koma því skýrt og skemmtilega til skila. Og það tekst. Áleitin og skáldleg sýn Ionescos brýtur sér enn og aftur leið inn í huga áhorfandans. Hvort hann setur hana í samhengi við farsóttir, fasisma, kvenfrelsi eða slaufanir þegar heim er komið er hans mál. Það eina sem þarf er að áhorfandinn reki enn einu sinni upp undrunarópið: Hvað á þetta eiginlega að þýða?! Það tekst þeim Ionesco, Benedikt, Guðjóni og félögum svo sannarlega að framkalla.
posted by Varríus at 9:04 f.h.
<< Home