Á eigin vegum

Eftir Kristínu Steinsdóttur. Leikgerð: Maríanna Clara Lúthersdóttir og Salka Guðmundsdóttir. Leikstjórn: Stefán Jónsson. Leikmynd og myndbönd: Egill Sæbjörnsson. Búningar: Stefanía Adolfsdóttir. Lýsing: Pálmi Jónsson. Tónlist: Sóley Stefánsdóttir. Hljóðmynd: Þorbjörn Steingrímsson og Sóley Stefánsdóttir. Leikgervi: Guðbjörn Ívarsdóttir. Leikari: Sigrún Edda Björnsdóttir. Frumsýning á Litla sviði Borgarleikhússins laugardaginn 17. sepember 2022, rýnir sá 3. sýningu á sama stað fimmtudaginn 22. september 2022.

Dáið er allt án drauma

Gömul kona dregur vagn með dagblöðum um hverfið sitt snemma morguns. Kannski sjáum við þessari sömu konu bregða fyrir í jarðarför síðdegis. Betur til hafðri, og við veltum fyrir okkur hvernig hún þekkti hinn látna og rámar í að hafa séð hana áður.

Saga Sigþrúðar Kristbjargar Ólafsdóttur er, eins og kannski allar ævisögur, bæði einstök og dæmigerð. Hún gefur okkur innsýn í samfélag fyrri tíðar: óblíð lífskjör, fátækt og harðneskju sem mætir einstæðingum af lágum stigum, ekki síst þeim sem glíma við líkamlega fötlun, en Sigþrúður fæðist með samgróna fingur á annarri hendi. En saga hennar  er líka sérstök, persónuleg. Hvernig ástin kviknaði en hvarf, ávöxtur hennar fæddist andvana og hvernig Sigþrúður gerir það sem gera þarf til að byggja upp líf, og endurbyggja það síðan ein þegar lífsförunauturinn kveður. Og síðast en ekki síst: Hvernig draumurinn um hið fyrirheitna Frakkland vex innra með henni af fræinu sem er hugmyndin um að einn forfaðirinn sé af frönskum uppruna. Draumurinn sem heldur í henni lífinu, eða gerir það alla vega fyrirhafnarinnar virði.

Saga Kristínar Steinsdóttur er látlausari og lágstemmdari en margar þær bækur sem hafa fangað athygli leikhússlistafólks. Fyrir vikið er forvitnilegt að sjá hvað úr verður, en vitanlega er leiksviðinu ekkert mannlegt óviðkomandi og allt getur vaxið þar og blómstrað og fangað huga og ímyndunarafl áhorfandans.

Að sumu leyti heppnast það ágætlega. Sérstaklega þegar líður á sýninguna og aðferð hennar er hætt að fanga athyglina umfram efnið. Þá birtir líka yfir persónunni og hún tekur til sinna ráða við að leysa gátur lífshlaupsins. Og jafnvel að láta draumana rætast. Það er engu líkara en upprifjunin á sárri reynslu fortíðarinnar leysi hana úr læðingi. Tóntegund léttleikans skilar sér betur en dramatísk átök í aðferð og leikmáta sýningarinnar. Handrit Maríönnu Clöru Lútersdóttur og Sölku Guðmundsdóttur er fagmannlega unnið, en ekki hef ég tök á að hafa skoðun á hversu vel þær hafa gert sér mat úr bók Kristínar, sem ég á ólesna.

Leikmynd Egils Sæbjörnssonar mótar öðrum grunnatriðum fremur upplifun áhorfandans. Bakveggir leikrýmisins eru leikvöllur hans og strigi fyrir síbreytileg myndverk. Þau eru flest „fígúratív“ og endurspegla og styðja við atburðarás verksins, sem og minningar og drauma Sigþrúðar. Tvö andlit úr fortíðinni birtast í yfirstærð á veggjunum og eiga í samskiptum við persónuna á sviðinu; hin elskaða fóstra Hallfríður og hinn ekki síður elskaði unnusti Kjartan. Það er eitthvað bernskt við bókstaflega notkun myndanna. Bæði hvað hún er almenn og fyrirferðarmikil og hve sterkan grun hún vekur um að aðstandendur sýningarinnar treysti efniviðnum ekki til fullnustu til að halda athygli og heilla okkur. Það er vitaskuld engin leið til að fullyrða neitt um hvort það sé rétt mat. 

Umgjörðin sem slík er falleg og hugmyndin óvenjuleg. Innanstokksmunir á sviðinu eru hinsvegar nokkuð sérkennilega samtíndir og búa ekki yfir skýrri sögn. Treystir gömul tónelsk dreifbýliskona, alin upp í dreifbýlinu á gullöld útvarpsins, á upptrekktan grammófón til að stytta sér leið inn í töfraheima tónlistarinnar?

Talandi um tónlist: Verk Sóleyjar Stefánsdóttur er sérlega vel heppnað í sýningunni, sem og hljóðmynd hennar og Þorbjörns Steingrímssonar. Samflétting þekktrar tónlistar, gjarnan kirkjutengdrar, og hins frumsamda er lipur og snurðulaus. En aftur: hljóðmyndin er plássfrek og hefur mögulega átt sinn þátt í þeirri ákvörðun að magna upp allt tal leikkonunnar, sem er ansi hár fórnarkostnaður fyrir þá nánd og hið gullvæga samband sviðs og salar sem einleiksformið byggir á. Þegar persónan ávarpar okkur viljum við að hljóðið berist frá henni. Þessu vandmeðfarna vopni var vissulega beitt af tæknilegu öryggi, en engu að síður fór aldrei á milli mála að það var í notkun.

Það er sem sagt langur vegur frá að Sigrún Edda Björnsdóttir beri ein hitann og þungan á áhirfamætti sýningarinnar, þó hún standi vissulega ein á sviðinu. Umgjörðin veitir henni viðnám sem bæði eflir hana og truflar við það höfuðverkefni að ná sambandi við áhorfendur og draga þá inn í sögu sína. 

Tæknileg raddfimi hefur lengi verið eitt helsta vopn Sigrúnar Eddu og hér beitir hún því á hinn fjölbreytilegasta máta. Framan af var ég efins um þá ákvörðun að láta „grunnstöðu“ sýningarinnar, persónusköpun hinnar rosknu Sigþrúðar, sem sækir jarðarfarir og er við fyrstu sýn lítið annað en skrítin kattakelling sem ber út Moggann, byggjast á svona tilbúinni rödd. En þó það setji vissulega kómískan svip á lífsmáta Sigþrúðar er alltaf stutt í drama fortíðarinnar og nálgunin uppsker ríkulega í seinni hlutanum þegar sú gamla nær vopnum sínum. Almennt einkenndi fumleysi framgang leikkonunnar, hvort sem var við að eiga við textann eða leika á móti hugsmíðum Egils. 

Sýningin slær nokkuð úr og í með það í hversu miklum tengslum Sigþrúði er ætlað að vera við salinn, ef til vill hefði mátt treysta meira á áhrifamátt sögunnar og sagnamennskunnar. Hitt er ljóst að listrænar ákvarðanir og heildarhugsun býr að baki öllu því sem fyrir augu og eyru ber á Litla sviðinu í Borgarleikhúsinu hér. Bæði það sem virkar og hitt sem truflar. Það blasir við í öllu að ástríða Stefáns Jónssonar og hans samverkafólks er að skila þessari látlausu en seiðsterku sögu til áhorfenda á eins skýran og kröftugan hátt og kostur er, og tekst að mörgu leyti.