Loddarinn

Eftir Molière. Íslensk þýðing: Hallgrímur Helgason. Leikstjórn: Stefan Metz. Leikmynd og búningar: Sean Mackaoui. Lýsing: Ólafur Ágúst Stefánsson. Tónlist og hljóðmynd: Elvar Geir Sævarsson. Leikarar: Baldur Trausti Hreinsson, Dóra Jóhannsdóttir, Guðjón Davíð Karlsson, Hilmir Snær Guðnason, Kristín Þóra Haraldsdóttir, Lára Jóhanna Jónsdóttir, Nína Dögg Filippusdóttir, Oddur Júlíusson og Ragnheiður Steindórsdóttir. Frumsýning á Stóra sviði Þjóðleikhússins 27. apríl 2019.

Leiðtogi lífsins

Mikið á hann Orgeir gott. Þegar allt er farið fjandans til, fjölskyldan á vonarvöl, rekin burt af heimilinu fyrir sakir heimsku hans og blindu þá standa þau með honum, faðma hann og gráta honum til samlætis í stað þess að hrækja á hann og klóra úr honum augun eins og hann á skilið, ekki síst fyrir þá taumlausu fyrirlitningu sem hann hefur sýnt þeim öllum með ákvörðunum sínum undanfarið og orsaka þá stöðu sem upp er komin í leikslok. Þegar andlegi leiðtoginn hefur verið afhjúpaður svo allir, meira að segja blinda ættmóðirin, sjá í gegnum yfirdrepsskapinn og illan ásetning. Þegar hann stendur engu að síður með pálmann í höndunum og lyklana að húsinu meðan skósveinar hans skipta málverki út fyrir spegil og rífa klukkuna af veggnum.

Aldrei hefur mér fundist eins skýrt að Orgeir er aðalhlutverk Loddarans og í þessari uppfærslu Stefans Metz. Einungis hann, af aðalpersónum verksins, breytist eða þroskast. Allir aðrir á heimilinu hafa séð í gegnum Guðreð þegar tjaldinu er lyft. Sjálfur er loddarinn auðvitað bara það sem hann er. Eins og guð.

Nafnið Guðreður er auðvitað ein af bráðfyndnum uppáfinningum Hallgríms Helgasonar í sinni lipru og smellnu þýðingu. Önnur er nafnið Orgeir. Linnulaus straumurinn af AABBCC-rímuðum fimmliðunum reynir nokkuð á þolrifin þegar fer að síga á seinni hlutann en engu að síður er afrek hjá Hallgrími að halda þetta út. Það er síðan allur gangur á hvernig þýðingin skilaði sér út í salinn. Leikmyndin virðist skapa nokkra glymjandi og ekki allir leikararnir nógu passasamir með að fylgja línunum sínum eftir allt til enda.

Annars hvílir mikil ábyrgð á textanum í þessari uppfærslu. Fyrir utan nútímaleg snið búninganna er farið einstaklega sparlega með brögð leiksviðsins til að auka við merkingu leikritsins, bregðast við henni, skerpa eða snúa á hvolf. Það sama á við um grínið, sem fyrir utan fyrirskipuð farsabrögð og glaðbeitta þjónustustúlku hvílir nær eingöngu í textanum. Þótt hefð Moliéres eigi rætur í skopleikjaformi Commedia Dell'Arte með sínum stílfærðu persónum og líkamlega gríni heldur Stefan Metz sýningunni nánast algerlega á raunsæislegu plani. Svo mjög reyndar að það er varla hægt að tala um persónusköpun, hvað þá týpusmíð, umfram þau einkenni sem atburðarásin leiðir í ljós.

Það er fátítt, jafnvel gleðiefni, að sjá leiktexta treyst jafn afdráttarlaust til að bera hitann og þungann af áhrifum og erindi leiksýningar núna á öld leikstjóra-, samsköpunar- og konseptleikhússins, en þá verður textinn að vera traustsins verður. Ég veit ekki alveg hvort það sé raunin með þessa skörpu og sniðugu en dýptarlausu lýsingu Moliéres á hræsni og maklegum málagjöldum fáviskunnar. Fyrir vikið fáum við litla innsýn í hvernig fólk þetta er. Hvernig Guðreður náði þessum heljartökum á huga Orgeirs. Hvort það skýrist frekar af hrekkleysi eða einfeldningshætti fórnarlambsins eða útgeislun og sannfæringarkrafti hins andlega leiðtoga. Við sjáum reyndar heldur ekki nein merki um áhrif Guðreðar í heimilislífinu eða á hegðun þeirra sem hafa gerst lærisveinar hans. Við vitum heldur næstum ekkert um samband Orgeirs og Elmíru konu hans, hvaða stöðu frú Petrúnella hefur á heimili sonar síns eða hvers konar áhrif Guðreður hefur á börnin. Það er eitthvað meinlætalegt við það hvernig verkinu er boðið að tala fyrir sig sjálft. Það kemur líka í ljós að það hefur ekki margt merkilegt, óvænt eða hugvekjandi að segja. Vissulega falla kjánar enn fyrir náðarvaldi sjarmerandi síkópata. Vissulega fæðist einn slíkur enn á mínútufresti eins og P.T. Barnum sagði kannski. Og vissulega hefur orðsnilld og rímflæði gildi í sjálfu sér, í það minnsta skemmtigildi. En samt. Af hverju er verið að sýna okkur Tartuffe? Sýningin svarar því ekki á sannfærandi hátt.

Hún gefur þétt skipuðum leikhópnum heldur ekki mikil færi á að glansa. Einu karakterarnir sem verða sæmilega eftirminnilegir sem slíkir eru Dóra vinnukona sem Kristín Þóra Haraldsdóttir nýtur greinilega að skapa og sýna, þótt ekki sé hún alsaklaus af fyrrnefndum textameðferðargöllum, og kostuleg lögmærin hennar Dóru Jóhannsdóttur, sem vissulega er örhlutverk. Hennar „aðalhlutverk“ er Vala, heitmey heimasætunnar. Hún birtist í einni senu sem hefur elst hvað verst af texta Moliéres og verður algerlega tilgangslaus sé ekki unnið með afstöðu og persónueinkenni þeirra Völu og Maríönnu Orgeirsdóttur. Lára Jóhanna Jónsdóttir gaf þeirri síðarnefndu sviðssjarma en ekki eftirtektarverðan persónuleika. Danni, bróðir Maríönnu, er öllu tilþrifameiri í sínum fyrirgangi hjá Oddi Júlíussyni, en ekki er hann nú sérlega skýr samt. Það hefur sína kosti að kynbreyta tilvonandi ektamaka Maríönnu, en kostar líka sitt. Til dæmis það að kynhneigð heimasætunnar trompar allt annað sem hún gæti haft á móti því að giftast Guðreði. Einhverjum hefði líka þótt það dauðafæri að „jarðtengja“ trúarkreddur loddarans með því að gefa honum, og lærisveini hans, færi á að tjá á einhvern hátt vanþóknun á samkynja hjúskap, en það er ekki gert. Þetta er ekki svoleiðis sýning.

Baldur Trausti Hreinsson er mágur Orgeirs og hefur tilhneigingu til að láta línuendingar sínar fjara út en var annars aðsópsmikill í vanþakklátu hlutverki. Ragnheiður Steindórsdóttir var reffileg frú Petrúnella, en ekki fannst mér blinda hennar ýkja sannfærandi. Fyrir utan að ég skildi ekki tilganginn, þetta er almennt ekki uppfærsla sem krefst þess að vera skilin táknrænum hætti. Nína Dögg Filippusdóttir blómstraði í langbitastæðasta atriði verksins, þar sem húsfrúin Elmíra táldregur guðsmanninn til að afhjúpa hann loksins fyrir eiginmanninum. Guðjón Davíð Karlsson fer prýðilega með hlutverk Orgeirs, og ekki við hann að sakast hvað frelsi til skoptilþrifa eru af skornum skammti í túlkunarleið sýningarinnar. Hilmir Snær Guðnason glímir við sama vanda, en er einnig ágætur innan hins þrönga ramma. Hann byrjaði reyndar með þreytandi „stórleikararaddbeitingu“ í fyrstu innkomu sinni, eitthvert hljómfall sem jaðrar við flámæli, en svo hvarf það og styrkleiki hans í textameðferð nýtist vel. Það eru samt sorglega mörg glötuð tækifæri í afstöðuleysinu. Í hverju felst náðarvald hans? Hefur taumlaus neyslan sem lýst er í upphafi haft einhver áhrif á hann? Er hann jafnvel sérlega ógeðfelldur í augum allra annarra en Orgeirs og móður hans? Það nægir ekki að aflita hárið, klæða Guðreð í ljótan T-bol og láta hann bera krem á fæturna á sér til að trompa stjörnuútgeislun Hilmis Snæs.

Leikmynd Seans Mackaoui og búningar eru umtalsvert augnayndi. Sérstaklega létt og litrík föt fína fólksins, þótt klæðnaður Danna stingi þar í stúf. Erfitt er að lesa í búninga Völu og Guðreðar, hvort beri að skilja þá samfélagslegum eða táknrænum skilningi. Það þarf almennt að kveða fastar að í túlkun verksins og það gildir um umgjörð hennar líka. Lýsing Ólafs Ágústs Stefánssonar er til sóma, skörpu „blakkátin“ mjög skemmtileg. Tónlist Elvars Geirs Sævarssonar var sniðug og flutningur leikhópsins á sálmi Sibeliusar var íðilfagur.

Loddarinn virkar heldur yfirborðskennt verk í þeirri mynd sem það fær á sig í þessari sýningu. Að sumu leyti óhjákvæmilegt, hinn hreini og beini framsetningarmáti Moliéres er í það minnsta einfaldur, og jaðrar við að vera einfeldningslegur, séð með baksýnisspegli nútímans. Það virðist vera meðvituð listræn ákvörðun að leyfa einfaldleikanum að tala að þessu sinni. Þar fara að mínu mati forgörðum ótal möguleikar til að gera þessa kvöldstund bæði skemmtilegri og umhugsunarverðari.