Súper – þar sem kjöt snýst um fólk

Eftir Jón Gnarr. Leikstjórn: Benedikt Erlingsson. Leikmynd: Gretar Reynisson. Búningar: Filippía I. Elísdóttir. Lýsing: Jóhann Friðrik Ágústson. Hljóðmynd: Aron Þór Arnarsson. Leikarar: Arnmundur Ernst Backman, Edda Björgvinsdóttir, Eggert Þorleifsson, Hallgrímur Ólafsson, Jón Gnarr, Snæfríður Ingvarsdóttir, Sólveig Arnarsdóttir og Vigdís Hrefna Pálsdóttir. Raddir: Freyja Maríanna Benediktsdóttir, Brynja Maja Benediktsdóttir og Ragnheiður Steindórsdóttir. Frumsýnt í Kassanum í Þjóðleikhúsinu laugardaginn 16. mars 2019.

x

Geimveran

Auðvitað er Jón Gnarr rétti maðurinn til að hefja á loft fána fáránleikans í leikhúsinu, taka upp þráðinn þar sem Ionesco þraut erindið. Hvort sem hlutskipti utanveltumannsins, útlagans, geimverunnar, er Jóni áskapað eða áunnið þá hefur sýn hans á fólk á sér öll einkenni hins glögga gestsauga. Hann sér kannski ekki djúpt undir yfirborðið, kryfur ekki eða greinir. En hann heyrir það sem við erum hætt að heyra, fangar fullkomlega fáránleikann í hversdagshjalinu – hið fráleita, vanhugsaða og heimskulega – og skilar því gljáfægðu til okkar á ný. Það er ekki alltaf notalegt, en alla jafnan morðfyndið og sennilega meinhollt.

Þetta hafa áhorfendur Fóstbræðra og kannski enn fremur hlustendur Tvíhöfða löngu komið auga á og sjálfur hefur Jón í sínum einstöku og mögnuðu minningabókum að einhverju leyti hleypt okkur að gangverki huga síns og sköpunargáfu. Það er ýmislegt kunnuglegt við Súper, en líka einhver ferskleiki. Og annað álíka mikilvægt: öryggi í beitingu formsins og hefðarinnar sem hér er unnið með. Það er mögulega það sem kemur mest á óvart. Það er ekkert sem minnir á stolt kunnáttuleysi pönkarans í þessari yfirveguðu og þaulhugsuðu sýningu.

Það virðist fátt fást í kjörbúðinni Súper annað en kjöt. Íslenskt kjöt. Þaulunnar kjötvörur, marineraðar í þjóðarsálinni. Hér er ekkert vegan nema mögulega plastumbúðirnar. Og kannski kleinurnar sem hún Agnieszka frá Póllandi er með á tilboði. Nærvera hennar er eins og steinn í skónum hjá viðskiptavinunum, þessum sjálfsöruggu og sannfærðu Íslendingum með ranghugmyndagrunnaða sjálfsmyndina á hreinu. Eða það halda þau. Myndin sú reynist vera örlítið meira úr fókus en þau vilja viðurkenna, en það slær þau ekkert út af laginu. Í absúrdskólanum breytist ekki neitt. Godot lætur aldrei sjá sig. Það má kalla einn Akkilesarhæl formsins. Annar er skortur á sálrænu raunsæi, þrívíðri persónusköpun. Þannig er það líka í Súper. Hver persóna hverfist um eitthvað eitt. Það er erfiðara en það virðist að halda slíku efni áhugaverðu heilt kvöld. Margir af lærisveinum Ionescos hafa fallið á þessu prófi, sannfærðir um að svona efni skrifaði sig sjálft. Svo er ekki. Það þarf meira en tilvistarangist, menntaskólahúmor og sannfæringu um merkingarleysi lífsins.

Jóni tekst þetta að talsvert mörgu leyti. Súper er bráðfyndin og skörp stúdía í íslenskum sjálfsmyndarklisjum. Kannski ekki djúpskreið. Kannski ekki ýkja frumleg, við höfum heyrt þetta allt áður. En það er auðvitað mergurinn málsins.

Til hliðar við hina þjóðlegu og dálítið þjóðrembdu hlið sjálfsmyndarinnar eru kynhlutverkin. Þar er bæði margt að skoða í viðteknum og jafnvel klisjukenndum og sjálfvirkum hugmyndum okkar. Þarna er vettvangur fyrir bæði ærsl og usla. Sá vettvangur hefur lengi verið heimavöllur Jóns Gnarr, fyrir framan sjónvarpsmyndavélarnar, við útvarpshljóðnemann og eftirminnilega í hlutverki borgarstjórans í Reykjavík. Á glerhálum kynhlutverkavellinum spilar Jón gott mót í Súper.

Benedikt Erlingsson stenst allar freistingar í þá átt að hjálpa efninu með sjónhverfingum og tilþrifabrellum leikhússins. Hér ríkir einfaldleiki og nákvæmni. Þó að persónurnar séu einfaldar og flestar aðeins með eitt erindi að reka á sviðinu eru þær ekki ýktar eða stílfærðar. Leikstíllinn er raunsæislegur og afslappaður og ber hvergi skugga á í túlkun hópsins.

Sólveig Arnarsdóttir gefur hinni fyrrnefndu Agnieszku áreynslulausan virðuleika þar sem hún reynir að eigna sér rými í þjóðrembukælinum. Það dettur hvorki né drýpur af Elínu hennar Vigdísar Hrefnu Pálsdóttur, í óþreyju hennar eftir áfengisóminni og einnar næturgamni, sama hversu yfirgengilega hluti hún lætur út úr sér. Nettur óhugnaður einkennir Einar og Guðrúnu, unga parið sem virkar svo samhent og keimlíkt en á svo illa saman, í meðförum Arnmundar Ernst Backman og Snæfríðar Ingvarsdóttur, sem ég er ekki frá því að ég hafi ekki séð gera betur en hér.

Höfundurinn sjálfur fer með hlutverk Kristjáns kjötborðskapteins og fellur ekki í þá gryfju að smíða einhvern „kall“ sem hann annars gerir svo skemmtilega. Það er öryggi og myndugleiki í framgöngu Jóns, og auðvitað hárrétt tilfinning fyrir skopmöguleikum texta og samleiks. Það er líka eitthvað sérlega „gnarrískt“ við bæði persónu Hannesar, sem hefur farið í föt föður síns í eiginlegri og óeiginlegri merkingu, og meðferð Hallgríms Ólafssonar á henni. Algerlega hversdagslegur maður, úr þjóðardjúpinu ef svo mætti segja, en um leið næstum hrollvekjandi án þess beinlínis verði fest hönd á hvað veldur. Frábær frammistaða hjá Hallgrími, auk þess sem bæði búningur og gervi vinna sinn drjúga skerf af verkefninu við að skapa þennan mann.

Það er síðan eitthvað dýrðlegt við innkomu Eddu Björgvinsdóttur og Eggerts Þorleifssonar sem eru ómótstæðileg í gervum hinna erkitýpísku bóndahjóna Bjössa og Guggu. Svo samhent og hjartahrein að engin fórn Bjössa er of stór fyrir lífshamingju Guggu, eins og kemur í ljós í óvæntri uppljóstrun sem sendir verkið á örugga braut að marklínunni. Sjálfsmyndin reynist ekki vera jafn klöppuð í steininn og viðskiptavinir og starfsfólk Súper eru sammála um, en engu að síður eru þau öll jafn örugg með sig í sjálfgóðum klisjuhjúpnum. Það er kannski fáránleikinn sjálfur.

Leikmynd Gretars Reynissonar er verulega vel heppnað verk í einfaldleika sínum sem segir hæfilega mikið um verkið. Inni í einsleitum marmaragráum kassa er kjötkælir og verðskanni. Annað ekki, fyrir utan innkaupakerrur kúnnanna og vörukynningarborð kleinusölukonunnar. Plaststrimlar hanga úr lofti og ramma inn innra rými innan kassans. Gegnsæir þegar vel útfærð lýsing Jóhanns Friðriks Ágústssonar leyfir. En minnir sterklega á sig með megnri plastlykt. Þetta er áreiðanlega meinhollt íslenskt plast. Filippía I. Elísdóttir klæðir fólkið í algerlega viðeigandi klæði.

Súper – þar sem kjöt snýst um fólk er meðal skemmtilegustu sýninga sem ég hef séð það sem af er þessum leikvetri. Hún er óvænt, en það kemur líka á óvart hvað hún er óvænt, svo mjög sem hún ber stíl höfundar sínum vitni. Hún er líka enn eitt dæmið um að því er virðist áreynslulaust öryggi Benedikts Erlingssonar við að finna viðfangsefnum sínum nákvæmlega réttan tón, stíl og yfirbragð. Hún mun ekki breyta því hvernig við erum, en kannski mun hún stundum kalla fram smá kinnroða yfir því hvað við segjum.