4:48 Psychosis

Höfundur: Sarah Kane. Þýðandi: Sigurlaug „Didda“ Jónsdóttir. Leikstjóri: Friðrik Friðriksson. Aðstoðarmaður leikstjóra: Stefán Hallur Stefánsson.  Tónlist og hljóðmynd: Elvar Geir Sævarsson, Magnús Örn Magnússon og Stefán Már Magnússon. Leikmynd: Stígur Steinþórsson. Búningar: Filippía Elísdóttir. Lýsing: Hermann K. Björnsson og Lárus Björnsson. Leikari: Edda Björg Eyjólfsdóttir. Edda Productions, Þjóðleikhúsið og Aldrei óstelandi. Frumsýning í Kúlunni í Þjóðleikhúsinu fimmtudaginn 10. september 2015.

Í leit að ljósi

Þó ferill Söruh Kane yrði ekki langur og sviðsverkin aðeins fimm var hún og er enn persónugervingur heillar bylgju í breskri leikritun. Mikilvægustu einkenni „In-Yer-Face“ leikhússins eru að mínu viti djörf og frumleg sambræðsla vægðarlausrar hlutlægni og skáldlegra tilþrifa þar sem rökvísi í framvindu og sálfræðilegt raunsæi er víkjandi. Þessi djörfung féll í upphafi í skuggann af því hvað höfundarnir völdu sér ofbeldisþrungin umfjöllunarefni. Sarah Kane fór ekki varhluta af þessu, varð illa fyrir barðinu á skinhelgi bresku pressunar við frumsýningu síns fyrsta verks, Blasted. Það var varla fyrr en með 4:48 Psychosis sem hún fékk sinn verðuga sess í heimalandinu, þó hróður hennar hefði þá borist víða. Og hún fallin fyrir eigin hendi og hinu illvíga þunglyndi sem hún glímdi við.

Það er erfitt að horfa framhjá þeirri sögu þegar rýnt er í þetta nærgöngula verk. Tilfinningin fyrir að hér fari sjúkrasaga Söruh sjálfrar er nánast óumflýjanleg. Sérstaklega þegar það er nálgast á þann hátt sem hér er gert, með einni leikkonu, en handritið segir ekki til um fjölda leikenda eða hvernig textinn gæti skipst milli þeirra.

Þetta er magnþrungin sýning. Þó formið sé komið langt frá hinu hefðbundna leikriti þá ber texti Söruh hin skýru einkenni sem áður var minnst á. Hlutlægni og vægðarleysi í bland við óstýrlátt ímyndunarafl og óræða framvindu sem hér lýtur frekar lögmálum ljóðsins um hrynjandi og endurtekningar en reglum dramans. Og grimmdin, sem er í atburðum og samskiptum í fyrri verkum höfundar, er hér komin heim, ef svo má segja. Býr í hugarheiminum, beinist gegn sjálfinu.

Drifkrafturinn er þörf – þrá – eftir að skilja og gera skiljanlegt óþolandi ástand. Rjúfa einsemdina sem er í senn orsök og afleiðing. Sammannlegt ástand sem þunglyndið hefur í hæðir og bætir við vonleysi. 4:48 Psychosis er um örvæntingarfulla leit að ljósi.

Gildrurnar sem svona efni og form egnir fyrir túlkendurna eru ófáar og Edda Björg, Friðrik og samverkafólk falla í enga þeirra. Allar ákvarðanir þeirra reynast réttar í samhengi sýningarinnar.

Afdrifaríkust er sú að nota myndavél sem leikkonan beinir að sér á stundum, og varpar nærmynd af andliti sínu á bakvegg hráslagalegs leikrýmisins. Þessi tækni togar sýninguna í tvær áttir í senn. Annars vegar færir hún okkur nær leikkonunni, gerir okkur auðveldara að greina blæbrigði i tjáningarríku andlitinu. Það var áreynslulaus fimi á bak við val á myndavélavinklum og beitingu búnaðarins. Hins vegar skapar það að horfa ekki á leikkonuna „sjálfa“ vissa fjarlægð, milli sviðs og salar. Sem verður að teljast viðeigandi í samhengi viðfangsefnisins. Vel er hægt að hugsa sér uppfærslur á 4:48 Psychosis sem yrðu nánast eins og árás á áhorfendur. Þetta er ekki ein af þeim og nær þó að hrífa þá svo um munar.

Önnur mikilvæg ákvörðun er tónlistarnotkunin. Fyrir utan áhrifaríka en sparlega nýtta hljóðmyndina, sem þeir Magnús Örn og Stefán Már leggja að mestu til með gítara sína og trommur á sviðinu, er sýningin tvívegis brotin upp með sönglögum löndu og jafnöldru Kane, PJ Harvey. Mjög viðeigandi. Sönglagið er alþýðlegasta og beinskeyttasta form sjálfstjáningar í vopnabúri listarinnar og stemmingin í lögunum hárrétt fyrir sýninguna. Flutningur líka framúrskarandi hjá Eddu, Magnúsi og Stefáni.

Sú þriðja er að  láta þær setningar, sem augljósast er að koma frá öðrum en aðalpersónunni, hljóma úr hátalarakerfi. Þessi leið undirstrikar einsemd aðalpersónunnar og tryggir jafnframt að sýninginn færist ekki yfir á svið „raunsæisleikhússins“ í þessum samtalsatriðum. Skiljanleg, og kannski augljós, ákvörðun. Og kemur ekkert að sök, þó ég hefði verið til í djarfari, snjallari, lausn á þessari þraut.

Íslenskur búningur textans er heilt yfir lipur og kröftugur hjá Diddu þó einstaka ákvarðanir hennar orki tvímælis og jaðri við að vera rangþýðingar.

Öllu skiptir síðan á endanum stórkostleg frammistaða Eddu Bjargar. Bæði frá sjónarhóli túlkunarinnlifunar og tækni, en þar munar mest um yfirburðfærni í textameðferð. Hér ríkir fullkomið jafnvægi milli þess valds sem listamaður verður að hafa yfir túlkun sinni, og tilfinningarinnar fyrir óútreiknanlegu hömluleysinu sem verkið krefst. Það er langt síðan ég hef orðið vitni að jafn ótvíræðum leiksigri og þessum.

Svona nærgöngull einleikur kallar augljóslega á mikið listrænt örlæti af leikaranum og einnig sérlega trausts samstarfs hans við leikstjóra sinn. Þar hefur Friðrik skilað sínu með sóma, líkt og aðrir sem standa að þessari feikiáhrifaríku sýningu sem vonandi nær til allra sem unna áhrifaríkum leiktexta, hugmyndaríkri sviðsetningu og sannkölluðum stjörnuleik.